Curiosidade, empatía e o cerebro común de literatura e ciencia

No suplemento ProTexta da revista Tempos Novos nº 213, a correspondente ao mes de febreiro, incluíron -ademais dunha fantástica entrevista a Gonzalo Hermo por «Celebración» entre outras cousiñas – un artigo que asinei e ao que titulara, inxenua de min, «Curiosidade, empatía e o cerebro común de literatura e ciencia». Digo inxenua porque o curioso campaba fóra do título: resulta que alguén da revista e mais eu non debemos de ter o cerebro alá moi común, á vista da súa decisión de retitular o artigo que eu mandara como «Literatura e ciencia: empatía e cerebro común», frase que non vén querendo dicir o mesmo para nada.

Para empezar, cárgase a palabra central do título [«curiosidade»], logo cambia a orde e finalmente mete dous puntos. Pero, pero, pero… por que? Todo isto acontece nunha época na que xa non existen os vellos linotipistas compoñendo primorosas caixas de letras con manguiños e viseira; agora unha entrega un frío texto xa tecleado e con negriñas e tildes e de todo a fin de que alguén de maquetación se encargue de formatalo para o axuste na páxina. E voilà velaí. Morreu o conto.  

Pero non. Conto aquí houbo unha pisca máis. Porque imaxino que esta criatura colleu o arquivo co artigo que eu enviara e así, cunha alegría extraordinaria, seleccionou co rato o título, deulle á tecla Supr. e reescribiu el outro por riba. Que momento! Eu triscaría a lingua, non sei el [ou ela]. Chaska!

Estamos sen dúbida ante alguén creativo de seu -tamén inventou uns epígrafes que eu non escribín, epígrafes que, debo recoñecer, estruturan moi ben o texto para a súa lectura-, cunha empatía ao bravo e pola que empezo a sentir xa francamente bastante curiosidade. Mesmo se chamase Ramón, por exemplo, a min gustaríame chamalo Randulfo. Pero non por amolar, ao contrario. Estame caendo ben simpático, aínda que creo que tamén me debe unha caña.

Non me sinto molesta por algo sen moita transcendencia e que, sospeito, foi por optimizar a páxina. Unha persoa que obra así na vida, arriscándose a mellorar textos, escollendo outras imaxes distintas, zanxando os contidos alí por onde o vento lle sopra, de certo só pode responder a un nome romántico, soñador, de linotipia, un nome como Randulfo.Ou Randulfa.

A Randulfo ou Randulfa, con curiosidade e simpatía 😉

Curiosidade, empatía e o cerebro común de literatura e ciencia

Unha morea de cuestións interesantes que o coñecemento científico suma á emoción, o misterio e o asombro ante unha flor

Richard Feynman

A ciencia é un dos métodos cos que a nosa especie expresa a súa curiosidade. Un modo esencial de cultura. Sempre foi así, malia que non sempre os marcos epistemolóxicos dunha e outra [cultura e ciencia] nos permitiron ver o bosque. De feito, cando pensamos na cultura ou na arte convencionalmente aceptadas non se nos ocorre unha estufa de cultivos biolóxicos ou unha sonda do tamaño dunha lavadora deixándose caer con inaudible estrondo sobre o lombo dun cometa. Os marcos epistemolóxicos. Hai que mover eses marcos, como se fai con aleivosía no campo. Mover os marcos.

Os defensores das chamadas Cultura e Ciencia -as instituídas e apoltronadas, os científicos e intelectuais que viven da súa endogamia-, pasaron os últimos séculos sen relacionar ás claras ambas formas de curiosidade primate. Con todo, si houbo grandes achegas, sobre todo nese século XX cheíño de desastres humanitarios por avances científicos, de éxitos científicos por reconsideracións humanísticas: en definitiva, de simbiose promiscua entre tecnoloxía, arte e ciencia.

☞ A un dos primeiros en poñer un pé en cada un dos dous abismos, Charles Percy Snow [non moi relevante como físico nin como escritor de ciencia-ficción, todo hai que dicilo, malia dedicarse a ambas cousas], chovéronlle acedas críticas trala súa conferencia «As dúas culturas e a revolución científica» [Cambridge, 1959] na que se exaspera pola falta de conciliación e caso mutuo entre humanidades e ciencias.

Unha das críticas máis rigorosas proveu de Susan Sontag desde «Unha cultura e a nova sensibilidade» [1965], onde desmonta a tese de Snow aducindo que tal conciliación xa se leva a cabo na nova sensibilidade artística de entón, polo que devandito abismo sería, máis ben, un espellismo. Cultura hai unha soa.

Sontag elabora a súa crítica desde unha perspectiva que a día de hoxe resulta audaz pero timidamente científica. Nestes 50 anos transcorridos desde aquela «nova sensibilidade» a nosa especie mirouse a si mesma desde o espazo [o noso saganiano punto azul celeste], intensificou e mutou as súas relacións cara ao invisible por mor do desenvolvemento virtual [«O 99% do que ti es é invisible e intocable», así dicía o científico e arquitecto, e se cadra un pouco meigo, Buckminster Fuller] e, en definitiva, entrelazouse coa máquina. Para ben e para mal. Somos simios biónicos, imitamos á natureza cos nosos enxeños. E pouco tardamos en vernos convertidos en cyborgs: aquelas «extensións humanas» que vía McLuhan en toda innovación tecnolóxica [as lentes son ollos máis grandes, a roda pés máis veloces, a roupa é pel máis protectora] desembocan na intelixencia artificial. Unha extensión do noso cerebro entre as mans. Curioso: igual que un libro.

A IA é unha forma de diseccionar o noso cerebro, de tomalo na palma da man coma se fose a calivera de Yorick e preguntarnos quen vén cear esta noite.

Sontag fixo un esforzo admirable por tratar de deixar claro que ciencia, tecnoloxía e humanidades hai xa tempo viven o seu idilio entre esa enigmática «nova sensibilidade», que nos anos 60 non era senón unha minoría intelectual. E o certo é que se adiantou a albiscar a gran metáfora, e o gran pretexto, que a día de hoxe supón a ciencia para a literatura, a arte ou o cine.

No entanto, lembro que me acho dentro dunha revista chamada Pro Texta: os textos son dispositivos de acción. De protesta. E gustaríame deixar claro que a ciencia non debería quedarse tan só nunha metáfora, un clic «moderno» para titular best-sellers ou darse ás performances -aínda que é inevitable que moitas e moitos se suban a ese carro mediocre-. « Interstellar» é un exemplo recente de como aproveitar en cine, mal ou ben, conceptos complexos de astrofísica e matemática [o bipolar que é o tempo suxeito a leis de relatividade, o teseracto] ao servizo dunha trama de fidelidade familiar, con mocos, bágoas, malentendidos e promesas.  

☞ Creo que é a curiosidade o punto xeométrico que comparten por exemplo unha investigación científica, da disciplina que sexa, e unha obra humanística honesta. Sen curiosidade, sen «que sucedería se», sen o «a ver que pasa se facemos isto», sen o «que raro isto, parece coma se…» a nosa especie produce obras que poden brillar un intre coma un meteoro, pero nacen clinicamente mortas. Curiosidade malsá, si. Esa mesma. A de Pandora. A da esposa de Barba Azul. Esa curiosità feminina que no s. XVI Cesare Ripa debuxaba como muller furiosa e pouco amiga de peitearse. A curiosidade como forza xeratriz e mutante. E a curiosidade entusiástica, a desmelenada, a que semella fóra de lugar nun proxecto tan aparentemente peiteado e racional como o Gran Colisionador de Hadróns pero sen dúbida forma parte das súas raíces.

A curiosidade non mata gatiños. Os gatiños viven felizmente nas súas casas ou en internet e viven/non viven en caixas de físicos vieneses do pasado século. Creo que esa cualidade humana, a curiosidade -irmá da divagación, o ensoñamento- emparéntase coa empatía [e ti… que sentes ti, vós?]. Sen empatía dificilmente teríanos preocupado o máis mínimo investigar outros seres vivos, e vexo pouco probables as ciencias sociais e, por suposto, a narrativa. O mecanismo de creación de personaxes, sexamos chejovianos ou non, é facerse pasar por outro, por outra. Até por algo non vivo, como a nave do conto «O martelo», de Stanislaw Lem, precursora de Hal-9000 ou Nexus 6.

☞ Creo no principio investigador e rigoroso como creo no principio soñador e literario. E ambos calcetáronse dende hai tanto tempo que, ou non quixemos lembralo, ou a «institucionalización» e funcionariado da Cultura e a Ciencia non nolo deixaron apreciar ben. Desde a música das esferas de Kepler á protociencia-ficción de Mary Shelley, desde os irreais deseños de Ascidiae de E. Haeckel á divulgación poética de Carl Sagan, a ciencia sen un relato literario ou artístico que a sustente é unha carcasa baleira.

As humanidades dotan de contido calquera empresa humana e a ciencia é tamén un emprendemento, unha ansia: a de descifrar unha linguaxe, un texto, que non foi creado por ninguén. O universo é un texto literario, un relato no tempo. A boa literatura é aquela que retorce a lingua coma un trapo: é boa porque é constrictor. Pero tamén recablea a lingua para, nun pinchacarneiro moi wittgenstein, este mundo expanda os seus límites en tanto expandimos os límites da nosa linguaxe. Quizais confío de máis na linguaxe. E non nunha soa. Linguaxes, por sorte, hai a eito.

Recablear a escrita é pensar o impensable. Un experimento de proba e erro. Quen o probou, sábeo ben.

Para lograr sermos sapiens  nesa delicada arte de gañarnos a vida sen perdernos a vida, humanidades e ciencias han seguir vivindo enguedelladas como dende os gregos: non se entende a ciencia sen as políticas sociais que a nutren e financian, nin a literatura ou a fotografía sen a aura experimentadora que nos chama a fisgar e empatizar co todo. Trénzanse en espiral. Son espirais de ADN na nosa maneira de ser [se o somos] sapiens.

Estíbaliz…Espinosa, xaneiro 2015

Podes descargar este artigo en PDF aquí.

Podes descargar outros arquivos aquí.

E podes doar unha cantidade mínima ou simbólica [ou o que che dicte a túa imaxinación financeira: o prezo dunha viaxe de turismo espacial tamén cho agradecería] se premes aquí: