Aos vintetantos eu non lera demasiado sobre os neandertais, pero o pouco que se ía sabendo deles me fascinaba. Dende finais do século XX había cada vez máis fósiles, cada vez máis artigos, cada vez máis libros que desenterraban aos poucos aqueles clans perdidos. Aqueles medio irmáns. Para unha individua que ten o sentimento de perda e a curiosidade entre o máis acusado do seu repertorio sentimental, era de esperar que as preguntas lle fosforecesen no cerebro como sardiñas na ardora. Como que eran nós pero non nós? Como que desapareceran misteriosamente? Como que convivíramos con eles sen nos aparear? Como que nos enfrontáramos a eles? Todo o tempo? E o tempo que non? Que facíamos? Como nos mirabamos? Que pensaban eles?
Con todas esas sardiñas choutándome o encéfalo en busca de auga, escribín un poema, titulado escuetamente neandertal, que formou parte de Zoommm. Textos biónicos [2007/2009], se ben databa do ano 2003 ou 2004. Un dos poemas máis vellos dese libro, creo recordar. Nel, a voz case de autómata dun home neandertal intercálase coa voz «sapiens» que vai degraendo o que a esa altura se sabía entre os humanos modernos sobre eses enigmáticos «outros». Formalmente, as dúas voces e a hibridación de textos científicos ou enciclopédicos con textos poéticos era unha estrataxema que a min me parecía fabulosa, que se me ocorrera sen saber moi ben nin cómo a raíz dos textos escritos para unha serie de libros colectivos por mor do desastre do Prestige nas costas galegas, en 2002. Bueno, o meu cerebro cre que se me ocorreu a min, e xa sabemos como nola xogan os nosos cerebros así que matizo: se é que se me ocorreu a min. Se é que non se trataba dun pole que pairaba no ar. Un zeitgeist, un stardust, un zarzallo no ar.
Que todo pode ser.
Por entón a palabra «hibridación» non estaba de moda. Nin sequera sabía se existía. «Híbrido» ou «híbrida» si, pero acoutados no eido biolóxico. Nesa época como protoescritora -unha época da que, por certo, non saín- eu buscaba a asentimentalidade ou unha sentimentalidade non evidente -un pouco por levarlle a contra ao estereotipo da muller poetisa galega, froito de malas lecturas de Rosalía-, de aí que todo canto imaxinei nese poema para as relacións entre ambas especies de homo sapiens supoña case unha disección en frío do que puido ter pasado.
A voz poética do neandertal -en redonda fronte á cursiva enciclopédica e sapiens sapiens- é irreal. Non quero dicir irreal, quero dicir inverosímil. El non podería pensar así, con semellante fríxida lucidez, dando conta dos logros da súa especie así sen máis. A súa case carencia de emoción resulta tan automática como as bases de datos verbo da súa propia especie inseridas en letra redonda. Naquela altura, neandertais e autómatas flotaban moi preto no meu imaxinario: o pasado tocándose co futuro. E a falta de lirismo zumegante era non tanto unha falta senón un ideal, un xeito de constrición que lle daba un par de tortas ao retoricismo.
Este é o poema:
/ NEANDERTAL /
nunca vos quixen demasiado
1856. Virchow, pai da patoloxía moderna, sostén que os restos do val de Neander pertencen a un cosaco mongol moi ceñudo, de aí a protuberancia no arco superciliar
soterro os meus mortos. inclúo nos cálculos os que van nacer
o home da cova de Neander sería iso ou un antigo imbécil prehumano
as augas do río reflicten o meu rostro pensativo
capacidade cranial: 1460 cm3
tallo puntas agudas como a miña mente
máxima difusión: entre hai 120.000 e 35.000 anos
de pequeno tiven unhas febres e vin cousas
ergueitos, os homes alcanzaban 1’80 cms.
aínda que non sei exactamente cal é meu pai, miña nai aleitoume
tremendamente fortes e robustos
sei o que é o frío, o que é a calor, arriba e abaixo
descoñécese se utilizaban algún tipo de linguaxe; aínda que o cranio así parece indicalo, a forma da larinxe non
os mortos danme moito medo e sei conxugar o pasado simple.
a maioría dos esqueletos neanderthais atopados presentan cicatrices curadas en vida
os homos sapiens sapiens sodes uns listillos
a coexistencia de ámbolosdous grupos en Europa e Oriente Medio representa a última ocasión na que dúas especies de homínidos viviron simultaneamente
un amigo meu montou a unha sapiens sapiens
usaban e dominaban o lume
a muller morreu no parto pero o neno ten ollos de sapiens sapiens
morrían arredor dos 30
se fito para el, gruñe coma os lobos
fabricaban utensilios e cazaban con lanzas
cando termine de tallar esta pedra matarei un cervo para el
restos de neanderthais: Amud, Kiik-Koba, Monte Circeo, Val de Neander, Shanidar, Chapelle-aux-Saints, Cova Negra
gústame ver o futuro co neno sapiens
Erik Trinkaus considera que probabelmente haxa xenes de neanderthal na actual poboación europea
non semella que vaia acontecer nada terríbel sobre a terra.
agora levantouse o vento, pero a noite vai moi tranquila
2003-2004, en Zoommm. textos biónicos, Eds Xerais, 2009
Uns anos máis tarde, con esa pesadez de todxs os [proto-] escritorxs cando lles chouta o corazón con algo que aos demais nin lles vai nin lles vén, retomei a teima neandertal. Pensei que me equivocara de cabo a rabo poñendo voz a un homo sen apenas emocións. Daquela intenteino cun relato, «Discurso hibridado con»: pero a voz da neandertal, esta vez muller, soaba tamén moi literaria. De feito, o resultado foi máis ben un conto semipoético. Co paso dos anos segue a me gustar, pero recoñezo que a voz do homo neandertalensis -e iso é tamén o que suxire a propia voz discursiva- non é máis que outro truco dos sapiens para falar deles mesmos.
O que se cre hoxe en día é que a especie neandertal carecía dunha linguaxe articulada como a nosa, o seu aparello fonador non estaba preparado para pronunciar. Pero quere iso dicir que non falaban? Tampouco o creo. Enterraban aos seus mortos. Curaban feridas. Demasiada organización social. E logo está o do xen FoxP2. Orabén, se é a linguaxe a que dá forma ao noso pensamento -cousa que dende o 1º Wittgenstein semella bastante evidente- e se a linguaxe son usos e xogos sociais e culturais -cousa que dende o 2º Wittgenstein o semella tamén- a voz narrativa que desenvolvín para ese relato é por completo inverosímil.
Non se trata de self-deprecation isto. Hoxe véxoo así. Tamén o sabía entón. Propúxenme un xogo literario no que o personaxe que fala xoga a simular literatura cando se dirixe a nós, lectores.
O conto está dispoñible para a súa lectura pinchando con furor homínido aquí. Ou neste mesmo blog, acolá.
E estes son os dous artigos da revista dixital «Materia» que, lidos nestes meses, desencadearon en min unha nova vaga de obsesión neandertal:
http://esmateria.com/2012/11/09/diez-mil-neandertales-y-sapiens-tuvieron-hijos-hace-miles-de-anos/
http://esmateria.com/2013/02/19/el-neandertal-nos-diria-que-dios-no-existe/
No segundo artigo aparece a frase coa que encabezo este post, unha cita extraída do recente libro de Carlos Lalueza-Fox Palabras en el tiempo. La lucha por el genoma neandertal:
«Este es el modelo que empieza a perfilarse: hemos salido de África una y otra vez, y nos hemos hibridado una y otra vez»
O autor non se refire só aos neandertais, senón que inclúe nos hibridados ás especies de homo que coexistiron ao longo dos milenios. Emocionoume ler ese artigo, agardo poder emocionarme igual axiña co libro. Mentres escribía «Dicurso hibridado con» sentín esa excitación diferida, esa empatía de escritorx que se interna nun cerebro que non coñece. Esa empatía chamémoslle científica cando examina perplexa algo que non é ela mesma. Cando se fai pasar por ese algo. Coa inexactitude de toda empatía, con esa marxe de erro de toda imitación doutra vida.
O parágrafo final do artigo recolle unha parte do que, hai 5 anos, eu desexaba plasmar naquel relato:
«Una noche de 2007, tras una visita a la cueva de El Sidrón, Lalueza-Fox miró al cielo y contempló las mismas estrellas y la misma Luna que los neandertales vieron cuando estaban vivos. “Estoy convencido de que ellos, como yo, podían comunicarse, y si podían comunicarse debían de tener conciencia de la inmensidad del universo, del paso del tiempo y de la fragilidad de la existencia humana. Debían preguntarse [sic], también como yo, ¿cuántas lunas llenas más?, ¿cuántas primaveras? ¿Cuánto me queda”».
Neandertais. Sapiens. Antecessor. Os que aínda non coñecemos.
Algo houbo.
Algo hai.
Haberá máis.
...Estíbaliz Espinosa... palabra ciencia canto 