os simuladores: de Parrasio a Xoán Fontecuberta

Moito nos presta que nos lembren que todo é simulacro.

Que somos simulacións, emulacións ou criaturas inventadas como personaxes dunha ficción. En xeral, cáenos ben iso.

Non sei se ten a ver co neobarroquismo actual, coa crise, con que en concreto. Só sei que sabernos un pouco fatuos, un pouco vítimas da ilusión reméxenos a presunta alma que xa non temos.

De antigo vén a arte entendida como simulación suprema. Zeuxis e Parrasio eran dous pintores gregos que sostiveron unha coñecida desputa: determinar cal dos dous era o pintor máis grande. Ata aquí nada novo: artistas picados no amor propio. Ben. Chegado o día D, Zeuxis descubríu o pano que ocultaba a a súa pintura: un rapaz carretando unhas uvas. Uns paxaros que por alí revoaban acudiron ao instante, intentando picoar nas uvas, tan exquisitamente reais semellaban. O público aló congregado ovacionaba de gusto. Satisfeito, Zeuxis pedíu a Parrasio que descorrese o seu pano. Non podo -retrucou Parrasio, o xonio, imaxino que cun imperceptible sorriso-: a miña pintura é o pano.

Tras do cal, Zeuxis o heracleo viuse na obriga de recoñecer a supremacía na arte do colega Parrasio: se ben el conseguira enganar a uns pardais, Parrasio acadara o engado supremo: enganar a un artista. A el. Ao propio Zeuxis.

Con todo, malia o berrinche que sen dúbida sufríu, Zeuxis pasou á historia como un grandísimo pintor grego, tanto como Parrasio, e habermos ter en conta que a grega era unha cultura na que a pintura, figurando no nomenclátor das Belas Artes, non se aprezaba tanto como a escultura ou a arquitectura. Ou seica cremos iso porque pinturas gregas chegáronnos ben poucas. O caso é que xa para os gregos a arte concebíase fatalmente vencellada ás artesanías de simulación, ás técnicas de engaiolamento. Aos trompe l’oeil. Ás inquedantes mentiras.

Aínda que a finalidade de certos artistas a día de hoxe xa non é enganar senón pór de manifesto que moitas das consideradas artes son enganos [o cine pasa por unha versión case fiel dos feitos, é dicir, distorce a historia, tal e como os propios historiadores teñen feito sempre, por outro lado; a fotografía enténdese moitas veces como un isto foi así, tal e como amosa esta foto], o que lle aconteceu a Joan Fontcuberta no ano 2004 retrotráenos un chisco a esa Grecia do século V a. de C. de Zeuxis e Parrasio, e déixanos como nus, coa nosa credulidade de pardais aleteando á intemperie.

No ano 1997 o fotógrafo catalán Joan Fontcuberta [Barcelona, 1955] argalla Sputnik: unha secuencia de fotografías baseada na figura de Iván Istochnikov [en tradución literal do ruso, Xoán Fontecuberta… ], a.k.a. o Cosmonauta Fantasma: un suxeito vítima dos escuros poderes soviéticos que, tras desaparecer na nave espacial Soyuz 2 ao impactar contra un meteorito, é inmediatamente borrado dos arquivos oficiais coma se nunca tiver existido. A nave non iría tripulada. Iván Istochnikov nunca tería existido.

Joan Fontcuberta dispón esta historia en imaxes, fornecendo a verosimilitude grazas a fotos manipuladas, primeiros planos do cosmonauta, documentos proporcionados pola Fundación Sputnik [?] e ata unha foto no espazo do astronauta cunha cadeliña, Kloka. Ao vela non se nos ocorre pensar que no 68 sería ben difícil tirar unha foto no espazo, sobre todo se temos en conta que non viaxa ninguén máis con eles. Artellando unha trama que lembra as peripecias narrativas do Quijote co manuscrito de Cide Hamete e a tradución do morisco aljamiado – un recurso adorado na literatura áurea que a vencella co ilusionismo barroco no que todo é van e miraxe- o fotógrafo narra o encontro casual de todos os papeis reveladores da turbia trama nunha subhasta en Sotheby’s coa proverbial aparición dun xornalista, Michel Arena, que trae á luz o asunto.

A cousa non pasaría das recensións en suplementos e publicacións de arte de non ter sido por Iker Jiménez. Ese home que. Nun programa emitido no ano 2004, Iker Jiménez desvela á sociedade española o singular caso do cosmonauta fantasma. Faino como se fose real. Coido que non debemos sentirnos superiores ao señor Jiménez por coñecermos de antemán as dimensións lúdicas do tinglado – ou mellor a andrómena– de Fontcuberta. Nós tamén somos pardais e acodemos a picoar de moitas uvas que non son tales. Máis a miúdo do que pensamos, abofé. O que lle aconteceu ao equipo do programa de Jiménez foi que se deixou levar pola conspiranoia e o amarelismo [e quizais tamén polas présas catódicas], algo perfectamente comprensible nun espazo televisivo que avoga en xeral por tales actitudes. A min o señor Jiménez non me parece parvo aínda que quizais si un pouco pardal.

Pero, quen non?

Hai anos, cando estudante, lembro ler o artigo dunha antropóloga que daba por real a catalogación dos animais dunha certa remota enciclopedia chinesa, un invento saído do conto-microensaio El idioma analítico de John Wilkins de Borges e que con posterioridade Michel Foucault utilizara para encabezar o seu must de todo estudante de Socioloxía: a obra As palabras e as cousas. A devandita catalogación creada por Borges e asignada aos chineses é todo un canto á arbitrariedade á hora de clasificar e seccionar o mundo, unha homenaxe, case diría eu, ao azar cognitivo. Pero tan verosímil tan verosímil que alguén, nesa cadea académica de reseñas, citas e encabezados de libros pola que foi pasando, alguén tomou por real.

Iso fíxome pensar: cantas cousas lidas na miña vida, contempladas en foto ou documental, tomo inocentemente por reais. E, por suposto, iso xa nos leva a outros dominios, outros desertos. Senténcianos Morfeo en Matrix: Benvidos ao deserto do real.

Se o real é un deserto, volven inevitables as miraxes, os oasis ficticios, as fatas morganas que xalonan a travesía e alixeiran o tedio solar da caravana.

O derradeiro enlace que quero facer de Fontcuberta é coa historia desa suite de Prokofiev que me gusta: a do lugartenente Kijé [ou Kizhé]. A trama, procedente dunha novela de Tynyanov, é a seguinte: un funcionario da garda do emperador comete unha errata que é interpretada como que existe un lugartenente de nome Kijé [un xogo de palabras co ruso difícil de explicar aquí agora]. O emperador comeza a se interesar por ese home, de xeito que todos os implicados na impostura han argallar a vida, obra, milagres, casamento e ata exilio en Siberia dese suposto bravo subtenente. O conto satiriza a burocracia militar rusa, pero polo que a traio aquí é pola súa semellanza á invención do cosmonauta fantasma. O lugartenente Kijé é unha figura inventada pola covardía ou a maquinaria burocrática duns subordinados que, en canto nomean algo, non se atreven a desmentilo por medo ás consecuencias. O cosmonauta fantasma é un personaxe inventado non por satirizar aos servizos secretos da cosmonáutica rusa durante a Guerra Fría como podería parecer, senón para poñer en evidencia que todo aquilo que conte con apariencia documental e datos visuais como probas non ten por que ser máis veraz ca unha lenda oral ou un mito.

Os mitos filtrados como Historia tamén se constrúen a base de fotografías e películas, como antes se construían en base a palabras, hexámetros, tapices ou cerámicas. A clave sempre está na palabra máxica: verosimilitude. Ou, como di o vello lugar común: “A muller de César non ten que ser boa: tan só parecelo”

[…]

En palabras do propio Fontcuberta nunha entrevista/ conversa con Cristina Zelich publicado por La Fábrica y Fundación Telefónica no 2001, “no fondo, eu coido que o meu rol artístico consiste en ser unha especie de observador de que é o que nos infunde esta sensación de confianza e de poñer a proba os mecanismos que semellan garantírnola […] O que eu fago é intentar manter alerta a nosa percepción fronte a fraudes cotiás que se gardan moito de desevelar a súa condición de tales, tal e como acontece a cotío en todos os medios de comunicación que non fan senón se rexer por intereses de poder”

Algunhas das obras de Joan Fontcuberta: Herbarium, [Ed.Gustavo Gili, 1984], Frottrogrammes [centre d’Estudies Catalans, 1988], Fauna [Museo de arte contemporáneo, Sevilla, 1989], El jardí de les delícies [Centre d’Art Santa Mónica, 1990], Història Artificial [ IVAM, 1992], Lankidetzak [Bizkaia Kutxa, 1993], Moby Dick, Tinglado II, Port de Tarragona [Tarragona, 1995], El imperio de los signos [Murcia, 1997], Sputnik [Fundación Arte y Tecnología, 1997], Micromegas [MIDE, 1999], Contranatura [MUA Alicante-Actar, 2001], Securitas [Fundación Telefónica, 2001]

Joan Fontcuberta, Iván Istochnikov ou Jean Fontana-ou Xoán Fontecuberta, se mo permite deste lado do Cebreiro-, semella condenado a ser tomado en serio: na exposición Sirenas de Salamanca, o ano 2000,  o seu Hydropithecus – un suposto fósil dun ser vivo metade humano metade peixe– foi consignado como real por oito dos nove xornais locais que reseñaron a exposición.

É obvio: os humanos queremos crer. Queremos crer con todas as nosas forzas. E cremos.