Nunha entrevista colectiva de hai pouco sobre o tema de Rosalía, comentei esta cuestión que coido non apareceu logo na versión final da entrevista, como tantas outras cousas que se adxudicaron equivocadamente ou quedaron no tinteiro. A razón pola que Rosalía me parecía unha ousada xenial e unha ousada diría que enfermiza [tanto en Cantares Gallegos como en Follas Novas] era porque sinalaba unha relación a priori invisible, pero que funciona poderosamente no imaxinario social: a lingua galega pensábase co mesmo circuíto de estereotipos cos que se pensaba á muller. Ambas subsidiarias, ambas dependentes, ambas sentimentais, ambas relativas, é dicir, definidas por unha situación na que primeiro é preciso definir outra realidade social preponderante. Sexa o varón, sexa o castelán.
Sinalando esa relación difícil de ver, Rosalía de Castro cargábase o mito: nin a muller era a sentimental que canta as pombas e a flores, senón pola contra moi quen de empuñar unha fouce cando a inxustiza engátalle pola columna até chegarlle aos pulsos [A xusticia pola man], nin Galicia era esa rexión de pobriños e morriñas e cousas pequenas e pouco perigosas en xeral [tratade ben os galegos]. O que sostiven naquela charla para a entrevista é que quizais Rosalía nunca chegou a ser consciente das implicacións que iso tería no futuro e se cadra iso facíaa máis grande aos nosos ollos: non viña adoutrinando de antemán, senón deixando elegantemente en evidencia unhas regras de xogo -a fin de contas unha serie de metáforas- coas que non comungaba de todo. É moi posible que Rosalía non redondease analiticamente esa intuición, non chegase a ver tan ao fondo ao longo da súa vida en pleno século XIX. Mais para nós, grazas a ela, hoxe faise nidio: unha maneira sutil de invisibilizar calquera tipo de ente [sexa un xénero, sexa unha cultura, sexa unha idea, un dereito] é volvelo pobriño, chorón e sentimentaloide.
E de aí que Rosalía camiñe tantas veces polo gume da malinterpretación [ai que riquiña, aí, cos seus regatos pequenos aos que tanto quería] e de aí que eu coñeza moitas escritoras e artistas que deciden cargarse malinterpretacións similares a cabezazos. A través de puntos de partida e metáforas como a crueldade, a enfermidade, a loita, a vivisección filosófica, o/a cyborg, a subversión, o humor absurdo, a autómata, a histérica, a transxénero [penso en Angélica Lidell, penso en Chantal Maillard, penso en Luna Miguel, penso en Maite Dono, penso en Marina Núñez, penso en Emma Couceiro, penso en Layla Martínez, penso en Lupe Gómez, penso en Miriam Reyes, penso en María do Cebreiro, penso en María Eloy-García, penso en Beatriz Preciado…] , todas estas mulleres e moitas outras están dando machadazos no lago xeado da poesía feminina entendida como un artiluxio que no popular se asocia a pombas e flores. A sensibilidade maternal feminina parecía un imperativo e non unha das moitas posibilidades. Tal reducionismo está nas últimas, por sorte para todos.
Quizais acabou o día en que Sylvia Plath, nai de dous pequenos, cociñouse a cabeza no forno logo de preparar o leite do almorzo e cumprir coas obrigas domésticas, un aceno final que a volve grotesca e temible. Quizais xa vén de máis atrás, dende o suicidio de Safo nos cantís de Lefkas. Non o sei.
O que parece claro é que as linguas pénsanse con atributos sexuais. E cando dicimos «sexuais» queremos dicir de constructo de xénero, señora Butler. E cando dicimos «linguas» sabemos que iso é a punta do iceberg de xeitos de pensar máis amplos e complexos. Algunhas linguas feminizáronse hai douscentos anos e apareceron ante a sociedade cuns tacóns de 20 centímetros, moi fermosas, moi cantareiras, moi todooquequeiras, mais incapaces de andar soas.
Todo isto vén a conto porque hai un ano participei por vez primeira nun «Festival Internacional de Poesía» no Norte de Gales no que eu acudía representando a Galiza e non a un cacho de España. De feito, non había ninguén de España como tal, aínda que españois de pasaporte eramos dous: Eduard Escofett, de Barcelona, e eu, da Coruña. O resto de nacionalidades eran variadamente europeas e de máis alá, dende a grega até a danesa, dende a chinesa á galesa. Claro, isto acontecía nun lugar do mundo sensibilizado coa minorización, entendida como proceso que tende a invisibilizar o que se nega a unha homoxeneización completa. Isto acontecía en Gales e non en Londres.
Na miña intervención na Universidade de Bangor en dúas aulas de escrita creativa xunta a poeta polaca Julia Fiedorczuk, comentei que por vez primeira un texto meu era traducido a inglés e galés sen pasar pola peaxe do castelán. Ese trasvase directo e difusor [rastrexable en publicacións dos últimos anos, como Breogán’s Lighthouse entre outras] puña en pé de igualdade ambas as dúas linguas. Lingua a lingua, e non dialecto pasado a lingua pasado a lingua. Un circuíto que sitúa noutro lugar ao galego e as súas posibilidades expresivas. Que non son só poesía ou narrativa ou ensaio sociopolítico ou teatro ou literatura infantil. Tamén tecnoloxía, física teórica, programación, bioquímica, astrofísica, xenética, filosofía, matemática, decoración e best-sellers.
Naquela viaxe, da que agardo publicar axiña a crónica final coas traducións a galego dos poetas convidados neste blog, coñecín persoalmente a Helena Miguélez-Carballeira, a directora do Centro Galego de Gales, en Bangor, entidade á que debo a miña presenza alí, xunta a AELG. Na conversa que sostivemos na mañá de roteiro poético pola cidade, pontes e montes de Bangor, ela faloume do seu traballo sobre o estereotipo da Galicia sentimental, un marchamo profundamente colonialista que sustentou as relacións de poder entre España e Galicia, e da súa perspectiva ao abordalo dende o xénero e a cultura política.
O seu necesario traballo vén de ser publicado hai un mes por Chicago Press e tamén pola University of Wales Press.
Coido que este lúcido artigo seu sobre a crítica rosaliana de Carvalho Calero deixou claros os vimbios da súa perspectiva: o bilingüismo entendido como bigamia do profesor ferrolán, a súa idea pigmaliónica con respecto á lingua… No propósito destes estudos latexa unha idea que xa é vella no feminismo e que quizais chegou algo tarde a Galiza: o extremo coidado cos paternalismos e condescendencias á hora de valorar unha obra que foi asinada por alguén que se recoñece, sexa o que for, muller. Mais tamén sae de novo a flote esa aliaxe imaxinaria que comentaba ao principio do artigo: a lingua galega é unha muller.
Esta frase do devandito artigo «Os textos rosalianos de Carvalho están ben inseridos no molde patriarcal que […] excluíu dun modelo de exéxese nacional a posibilidade dunha Rosalía de Castro con intelecto e corpo» quedou resoándome por dentro e relaciónoa, agora que pasou o tempo e vemos as cousas polo retrovisor [en realidade máis preto do que semellan], coa espiña dorsal do poema | o transvisible | que escribín este ano para o Consello da Cultura Galega. A flor preferida de Rosalía eran os pensamentos. Os seus pensamentos eran, asemade, fortes e orixinais. Mais á hora de interpretala intelecto e o corpo aparécenlle desprogramados, como indica brillantemente a profesora Miguélez-Carballeira, a prol dun sentimentalismo exacerbado. É máis doado saber que a flor preferida de Rosalía eran os pensamentos que chegar ao fondo real dos seus… pensamentos.
E, quen sabe, se cadra por iso mesmo Rosalía mandaríanos a tomar vento a todos.
Máis dun ano despois, seguimos ás voltas coa engrenaxe. E coa lingua sobre o sexo. O inexistente.
...Estíbaliz Espinosa... palabra ciencia canto 
Antes de nada, eu non acado as cotas de coñecemento que tes ti sobre este tema, porque non son filólogo, e as miñas pesquisas céntranse mais na historia antiga. De tódolos xeitos, aínda ca reflexión paréceme bastante interesante, penso que tentamos sexuar, se existe esa palabra, todo en demasía. Hai algunhas cousas que din dende fora que nos caracterizan; algunhas son certas e outras estereotipos, pero sempre hai un chisco de verdade neses aprioris. Ben, a retranca adoita ser a arma das sociedades asoballadas ou simplemente pobres. O pobo galego é un pobo que adoita a utilizar a retranca sempre, sempre. Outra das cousas que nos caracteriza, ou que din que nos caracterizan, é a nosa melancolía, xa non de homes ou mulleres(unha vez lin un artigo cando foi o do Prestige, que a identificación do país con “Negra Sombra” tanto dentro coma fora de Galicia indicaba o noso carácter coma pobo derrotado), senón en xeral, do mesmo xeito que tamén din que lle pasa aos irlandeses, no seu caso tanto nas épocas de penurias coma nas épocas de bonanza. Non sei se a melancolía é unha característica dos pobos asoballados, posiblemente, pero decididamente si que o é o paternalismo das zonas mais “desenroladas” para con zonas como Galicia. Pero iso implica que se conciba isto dende unha perspectiva sexuada, de xeito co dominador é un home e o dominado unha muller??? Niso non estou tan dacordo. Penso que tes razón cando falas de que a literatura feminina tiña unha xeira de clichés importantes que quizais agora están a desaparecer pouco a pouco, iso é certo, pero e que a literatura en galego de Rosalía transcende todo iso, aínda que Rosalía a pesar de todo era unha muller do seu tempo coma nós somos deste no que nos tocou vivir. Eu cando leo Cantares Gallegos non penso en que a está a escribir sexa unha muller, non, eu penso no que me está a transmitir coma ser humano; e podo dicir que poucas obras me transmitiron tantas cousas como isa. A situación dos labregos galegos alén de Galicia, a concepción que se tiña de Galicia fora dela, e despois as súas vivencias persoais. Pode que ela estivera dentro do que se consideraban os clichés da literatura feminina, pero para min o mais importante de todo, non é iso; é que lle da voz a un país catro séculos despois na súa lingua, e que inda hoxe cando escoitemos Rosalía de Castro, esteamos no país ou fora coma é o meu caso, a sintamos como Galicia mesma.Rosalía transcende épocas, e iso é o que fai inmortal. Hai diferenzas dependendo do sexo, dacordo, pero penso que moitas veces determinados análises esquécense dunha cousa moi importante; simplemente somos persoas, e isas miserias e características positivas danse practicamente igual en ámbolos dous sexos. Fai pouco lin algo moi interesante neste senso, unha nova teoría chamada posestructuralista que vai un pouco nese senso. Perdón por un comentario tan longo.
Non pidamos perdón polos comentarios longos! Au contraire, grazas douche eu polo esforzo que implica escribir unha reflexión sobre o asunto, que quizais moita xente fixo, se cadra no mesmo sentido ca ti, mais non se detivo a poñelo por escrito, que a vida está chea de estímulos e nunca tanta correspondencia tivemos por abrir e responder. Así que valoro moito as palabras que deitas aquí.
Nin de broma ter un papeliño que di «filólogo/a» nos garante cotas de coñecemento sobre nada. Iso é parte do mito da titulite aguda que se usa como funil sociolaboral. O que puxen aquí non ía por aí, foron máis ben intuicións, fogonazos que non se fundamentan en obras de autoridade recoñecida sobre o tema rosalián, senón que o tocan moi de esguello. Nin son eu unha autoridade no tema nin pretendo selo. Orabén, para iso teño este blog, que non é unha publicación académica de ningún tipo e me permite certas liberdades que ningunha academia ou universidade me consentiría.
Así que tanto valor teñen as túas opinións como as miñas, neste taboleiro de xadrez ao que xogamos en verdade é ás damas.
Falas de moitas cousas e hoxe non dispoño eu do tempo para respondelas todas. Mais, por suposto levas razón, sexualizar é unha característica da nosa época, unha metáfora que nos axuda non a comprendelo todo -non existe unha metáfora comprensiva global- pero si a iluminar certas partes opacas da historia. Coido que toda muller que escribe quere ser lida e lembrada como ser humano que escribía ben, non como muller que escribía ben. Sen embargo, á luz das teorías de xénero, é imposible subtraer de Rosalía a súa sensibilidade cara a situación da muller na súa época. Quizais iso sáelle porque é muller ou porque é sensible, ou un amoado de ambas as dúas sensitividades. Lémola como esencia de Galiza, como dis ti, e este ano, con tanta invocación ao seu nome, deberon quedarlle os oídos finos e quizais a figura cunha certa macrocefalia. Mais tamén a lemos como esencia da Galiza da súa época na cal ser muller e escribir só era esperable nas condesas.
Coido que as metáforas e a linguaxe poética son parte fundamental do noso pensamento racional, por iso faime gracia a pregunta recorrente de por que ler poesía, por que a poesía… E tamén por iso resulta chocante que cando estudamos nos pareza cursilísimo aquilo dos «cabelos de ouro» e aceptemos con total normalidade unha «comedura de tarro». As metáforas pasarán de moda, pero o circuíto cerebral para capturar a realidade e expresala a través delas segue intacto.
As metáforas funcionan porque tendemos a agrupar, a asociar, a reducir. Son economía. E nas nosas actitudes cara as linguas paréceme ver unha actitude moi parecida á que temos coas persoas ou cos grupos sociais: hai linguas dominantes, está claro, polas razóns que sexa. E coas linguas minorizadas ás veces se adopta un xeito de actuar moi similar ao xeito de dirixirse a aquilo que nos parece feble, pequeno. A día de hoxe a muller xa non se identifica en boa parte do mundo co vello «sexo débil», pero pervive o exoesquelete desa maneira de nos ver e as reaccións contra o feminismo así o poñen de relevo [os micromachismos, as vitimizacións, os sutís despistes que revelan a asimetría…]. Hai pouco, unha blogueira e tuiteira, A raíña vermella, sinalaba o primeiro parágrafo deste artigo da Jotdown http://www.jotdown.es/2013/11/coversaciones-de-fisica-en-el-santa-cristina-ariella-cattai-y-concha-gonzalez-garcia/
O que vén dicindo ese parágrafo, grosso modo, é isto:
Dous pesos pesados da física na Jotdown. E agora, para compensar, dúas mulleres.
É seguro, algo totalmente involuntario e sen mala fe. Pero a iso chamo paternalismo. A iso chamo premio de consolación. As mulleres son definidas polo seu xénero [mulleres] e non pola súa actividade profesional. A redacción do parágrafo pón de manifesto que, por defecto, un peso pesado en física e un varón. A ver, non choredes, tamén vos entrevistamos! E logo de dous pesos pesados da física! Non estades contentas, parviñas?
[ninguén dixo iso nunca, pero ás veces parece resoar no fondo, non no artigo da Jotdown en concreto, que só serve de exemplo].
E a lingua galega tamén ten moitos premios de consolación. A ver, imos escribir isto en galego tamén, non vos laiedes tanto. Pero vai ir escrito nunha tinta que case non se le, nun gris fantasmal con certo principio de indeterminación de Heisenberg. Mentres que o texto en castelán vai en negriña forte, redonda, un negro certeza, un negro imperial de Star Wars, que convida a ler e asentir coa cabeza de gusto.
Pásame iso en moitos folletos en bilingüe que leo e mesmo nos que escribo e me imprimen. O galego vai nunha tinta incómoda. O castelán, na de sempre. E se un día probáramos a invertir as tintas? Nin se lles ocorre.
O último premio e consolación foi este:
Claro, de aí a que a xente ridiculice todo isto vai un paso.
O «sexo» do post non ía nun sentido «sexual», coido que iso quedou claro, senón de xénero construído. De aí que as metáforas me parezan esenciais, porque son marcos mentais construídos nos que inserimos a realidade social. O marco metafórico da muller como ser social que merece premios de consolación véxoo paralelo e superposto [de aí a preposición «sobre» do título] ao marco metafórico da lingua galega como cousa social que tamén merece bálsamos de consolación, óscars honoríficos, dildos con vaselina e cousas así.
En fin, non pretendo convencerte con todo este rollo que vén glosar o tema do post, o que ti opinas paréceme estupendo. Estoumo contando de novo a min mesma, a ver se me convenzo eu, 🙂
Unha actitude excesivamente militante a prol da lingua ou a prol da muller [a prol de calquera cousa, un a prol acérrimo] crea aversións e disidencias, din os sociólogos.
Por iso, tomarse todo isto con retranca non me parece propio de pobos asoballados, senón de pobos que, parece que non, pero vanse vingando aos poucos, hihihaha, sen que se note moito.
Xa o dicía a outra: «Ai, San Antonio bendito, dádeme un home, aque me mate anque me esfole».
Por certo, se atopas ese artigo que citas ao final do teu comentario, estaría xenial se o enlazaras aquí [se é que está en formato dixital, que pode que non]. Grazas e aperta!
Bueno, alégrome entón de que che parecera interesante a miña reflexión.
Eu a metáfora entendina perfectamente, e entendo por que a estabas a empregar. Dende o meu modesto punto de vista penso que é a propia muller en moitas ocasións o maior inimigo da igualdade (falo da existencia de mulleres machistas). Pero en fin, supoño que certas costumes e xeitos de actuar non mudan dun día para outro, pero entendo perfectamente a frustración que moitas mulleres tedes con certas atitudes, pero en fin, o que eu quería expresar é que tendemos a sexuar todo en demasía moitas veces cando todo ten mais matices, pero era simplemente unha pequena reflexión, e a forza de escribir artigos comprendo e entendo a dificultade que ten expresar certas ideas.
O problema do bilingüismo xa se constatou no occidente latino, cando Roma conquistou toda esa parte de Europa e maila correspondente ao norte de África. Agás o vasco todas as linguas que entraron en contacto co latín desapareceron porque non eran linguas de cultura (é dicir, a única lingua de cultura e maila administración era o latín). No norte de África a cousa era ben diferente porque aínda co latín era a lingua das cidades de norte de Marrocos, Arxelia, Túnez, e parte de Libia, fora delas a autoridade romana era moi feble (éche o que ten o deserto). Que lle pasa ao galego? Que dende cos reis católicos o relegaron a un papel marxinal, no imaxinario popular a lingua propia de Galicia fica chea de conceptos pexorativos que aínda persisten. Os cataláns decatáronse disa situación, e estruturaron a educación principalmente en catalán non coma nós. Non se preocupan moito das publicacións bilingües porque alén do telón de grelos (do catalán falaríamos quizais do da butifarra ou do pa amb tomàquet xD) aínda que digan que non (e por desgraza sei do que falo porque vivo alén del), o bilingüismo impórtalles ben pouco (quero decir, o coñecemento das demais linguas do estado)… Eu pensaba que non, pero coido que habería que adaptar a grafía portuguesa (non digo integrarnos no portugués, pero si adaptar a grafía) ao galego, e iso faría ca xente se decatara das posibilidades que ten o noso idioma. O problema xa non son os de fora, somos nós, e a opinión que ten o país sobre a lingua propia; non serviría de nada se non mudan certas atitudes, pero si que faría moitas cousas mais sinxelas a longo prazo. Cada vez estou mais certo, o futuro é a grafía portuguesa.
Respecto ao de Pavi/bellón… as veces non sei se temos o presidente que nos merecemos ou non sei… pero penso que poucas figuras hai tan nocivas para a cultura galega como Feijoo e toda a camarilla de xente que rebuzna auto-odio contra todo o que signifique galego co PPdeG está a exhibir con tanta fachenda… Poucas persoas prodúcenme tanto noxo.
Por certo, se estiveches en Gales seguramente coñecerías a Craig Patterson; escoiteino falar en galego nun audio do Praza Pública, e ademais de falar bastante ben, ten acento e respecta a fonética, algo que moitos neofalantes nos respectan (aínda que isto non é por culpa súa realmente). Quedei abraiado co dominio que ten do galego o condenado xD, foi unha grata sorpresa.
HAHAHAHAHA, dáme que convencida estás do que escribes xD Eu atopei o teu blog polo Praza Pública, que de verdade paréceme un dos mellores medios en galego que teño lido nunca (pola oferta cultural que ten ademais). Eu comparto o teu punto de vista, soamente puntualizaba, coma ben dis,a metáfora.
Respecto ao do postestructuralismo déixocho link aquí (teño que investigar mais sobre o tema, pero o que lin pareceume interesante) http://blogs.elpais.com/mujeres/2013/11/un-feminismo-preocupado-por-las-dolencias-del-hombre.html
Grazas a ti e apertas!!!
Grazas polo link. Comparto moitos matices do punto de vista. É só que posestructuralismo paréceme un termo tan vello xa… Quizais só temos prexuízos polos nomes que lles damos ás cousas. En calquera caso, quédome co que hai detrás da etiqueta.