Na intervención que fixen na edición de Naukas Coruña 2017 falei do cableado íntimo entre a ciencia e a literatura ou a arte a través de certas connotacións da escuridade.
Coñecemos moitos tipos de escuridade. Dende o clásico lado escuro onde se agocha o mal até as escuras materia e enerxía da astrofísica que, sendo conceptos -ou descoñecementos- diferentes, forman parte do que existe nunha proporción maior que a materia visible. Por non falar da sombra rosaliana, a saudade ou a melancolía coa que temos unha relación de amor-odio, até a escuridade desexada e perseguida agora que a contaminación lumínica non nos permite apagar definitivamente a luz xamais, e moito menos albiscar a Vía Láctea dende unha cidade.
❈ ❅❈ ❅
Nunha das pasaxes da charla quixen determe un intre nunha conexión entre astronomía, fotografía, botánica e arte que me pareceu fascinante. A conexión é azul, concretamente cyan. O cyan é o azul puro, ás veces adxectivado como «celeste», outras como «intenso» ou mesmo «verdoso». Forma parte do conxunto de cores primarias sustractivas, cores pigmento [non cores luz], que nos soa da cuatricromía da imprenta e o famoso acrónimo CYMK [cyan-yellow-magenta-black]. A palabra «cyan» é de orixe grega, κυανός, e polo visto identíficábase coa cor do apreciado lapislázuli, un azul escuro [malia que o pigmento do lapislázuli, grazas á pirita, ten pencas douradas]. O termo derivou en flores: o «aciano» castelán [en galego «centáurea»] curmá da Blaue Blume do Romanticismo alemán, a flor azul, símbolo da arela polo inalcanzable. Alexander von Humboldt paséabase polas súas viaxes de fisgoneo naturalista armado cun cianómetro para medir o azul do ceo, un invento suízo de 1789 -e, con esa simbólica data, tamén revolucionario a outros niveis- que lle tería ido de perlas aos poetas modernistas, se fosen algo máis devotos dos artefactos [máis futuristas, vaia]. Convertido xa en prefixo grego, cyan– tamén deu nome a un curioso procedemento irmán da fotografía e, polo tanto, con misteriosos líquidos que se activan na escuridade: a técnica da cianotipia.
❈ ❅❈ ❅
A cianotipia é invento dun astrónomo inglés, fillo e sobriño de astrónomos: Sir John Herschel. Fillo de William Herschel, astrónomo real, e sobriño de Caroline Herschel, astrónoma «non real» – por razóns que suporedes– pero lonxe de irreal. Afeccionado á incipiente fotografía, e buscando un xeito de copiar as súas notas de observación astronómica, John experimentaba cos sales de ferro fotosensibles dende 1839.
Na procura doutra cousa deu coa cianotipia, un método de impresión en azul de Prusia que axiña se popularizou como técnica artística. Non sei se podemos asegurar que a cianotipia é produto da serendipia, pero si sabemos algo certo: un ano despois de que Herschel descubrise a súa potencialidade, e isto foi en 1842, unha muller británica, Anna Atkins, xa andaba pegando algas e herbas en follas impregnadas da solución de citrato de amonio e ferro e ferricianuro de potasio…
[Cianuro. Outra das palabras tocadas polo azul do cian]
…e deixándoas secar á luz da nosa estrela principal: o Sol.
Parece incrible que só un ano despois do invento de Sir John, en 1843, Anna Atkins teña listo un volume de páxinas «cianurosas» nas que fican gravadas as impresións dalgunhas das algas, fieitos e follas máis fermosas da historia da arte. Considérase o primeiro libro de fotografía publicado no mundo, malia non ir coa intención dun best-seller, nin moito menos, xa que só se fixeron 12 copias para estudantes e amigos. Anna Atkins era botánica mariña, orfa de nai -que morreu no parto-, e cun pai químico e moi amigo de Herschel, ambos fellows da Royal Society. O caldo de cultivo ideal para que unha muller tan minuciosa como curiosa se dedique a emulsionar sales velenosas no patio da casa e, cociñándoas primeiro na escuridade e logo na luz, as súas capturas vexetais –e protistas– queden inmortalizadas nun negativo prodixioso. Un negativo lácteo sobre un azul divino.
[«Negativo». Unha das verbas acuñadas por Sir John Herschel. Como o propio termo «fotografía»]
O libro de Anna é un debut estelar para a cianotipia. Realizou varios volumes, todos eles de extraordinario valor, non só botánico senón tamén artístico. O recendo a marusía prensado entre cantos dourados. Toda unha fotosíntese «de libro». No entanto, outras técnicas axiña virían perfeccionar a nosa teima pola captura da luz e a cianotipia ficou mergullada nese halo de arte algo metafísica, como de atmosfera de Urano -planeta descuberto polo pai de John, William Herschel, e dunha abraiante cor verdiazul grazas á súa elevada concentración de gas metano-.
❈ ❅❈ ❅
Pero a cianotipia regresou á astronomía da que, dalgunha maneira, é filla. No ano 2016 outra muller elixiu esta técnica artística para agasallar e conmemorar ás mulleres astrónomas. Co extraordinario e sinestésico título Your Body is a Space That Sees [«O teu corpo é un espazo que ve»], a estadounidense Lia Halloran plasma en varios cianotipos de gran formato algunhas das imaxes que debemos aos descubrimentos feitos por mulleres astrónomas: moitas tan pouco populares como Henrietta Swan Leavitt, parte do coñecido como harén de Pickering [ou mulleres-computadoras de Harvard] e observadora da variabilidade estelar nas nubes de Magalhães; e outras asociadas a imaxes máis célebres, como a esa portada de Joy Division inspirada no sinal do primeiro púlsar, rexistrado por Jocelyn Bell Burnell en 1967.
Williamina Fleming, Caroline Herschel, Cecilia Payne ou Hipatia de Alexandría, entre outras, forman parte das dedicatorias destas obras e do seu motivo principal. Moitas delas só nos haberían soar porque os seus nomes se reservaron para cráteres lunares. Curiosamente 28, ese número tan menstrual e lunar, é exactamente o número de cráteres que levan o nome dunha muller no nosos satélite, dos 1586 cráteres con nome de sapiens. Podedes curiosear algo máis dese 2% de «lunáticas privilexiadas» con este libro tributario publicado no selo Next Door Publishers: Las mujeres de la luna.
Aquí podedes escoitar e ver á propia Lia Halloran debullando a orixe desta peza artística que aúna astronomía e artes plásticas:
❈ ❅❈ ❅
A azul é unha das cores máis populares, dende os carísimos azuis de ultramar dos mantos da Virxe ou as miniaturas das Moi Ricas Horas do Duque de Berry ao azul que patentou Yves Klein no século XX. Non é se cadra a cor que eu elixiría como favorita pero si é, sen dúbida, o cromatismo de máis éxito en política, en consenso. Unha cor fría pero utilizadísima e moi apreciada na nosa época: segundo a psicóloga das cores Eva Heller, até un 45% dos nosos contemporáneos elixen a azul como predilecta. A cor da paz, da fidelidade, da fantasía, da Unión Europea, dos uniformes, a da divindade e o fabuloso zafiro, a cor dos ceos na arquitectura árabe. Persoalmente prefiro o amarelo velenoso da lúa Ío, pero o divino azul da cianotipia e o seu vencello coa astronomía e a arte destas mulleres [Lia e Anna, pero tamén Hipatia, Henrietta, Cecilia ou Jocelyn] paréceme unha fascinante coincidencia. Non deixa de ser fermoso que ese azar dun invento patentado por un astrónomo, artellado na escuridade e marabillosamente posto en práctica por unha botánica, regrese á astronomía e ás mulleres vendo a luz da man dunha artista.
Estíbaliz…Espinosa
xuño 2017
...Estíbaliz Espinosa... palabra ciencia canto 