Estes días celébrase o Festival Sinsal en San Simón, unha illa do concello de Redondela, na estroboscópica ría de Vigo: lugar con enigma, por pouco inaccesible. Un paraíso singular, como o é ese festival musical que acolle: cun cartaz de músicos descoñecido até polos propios asistentes, xusto ata chegaren alí.
Esa illa curiosa, denominada oficialmente como Illa do Pensamento mais tamén como illa da Memoria, é sé de máis encontros e eventos, entre eles un obradoiro anual de tradución de poesía, da Consellería de Cultura da Xunta de Galicia coa colaboración da Deputación Provincial de Pontevedra. Nese contexto visiteina por vez primeira en outubro de 2015 [furada, eu, de hormona Folitropina alfa inxectada ao besta na procura dun embarazo como nai solteira por elección] agradecendo atopar novos compañeiros aos que traducín e que me traduciron, no IV Obradoiro Internacional de Tradución Poética.
2 meses despois quedábame embarazada e 12 meses despois presentaba o libro que artellamos como froito do obradoiro, A illa curiosa e a tradución do universo, os 6 poetas que alí fomos, verquidos ao galego e nas linguas nativas dos seus lugares de orixe: Xapón, Irán/USA, Israel, Macedonia e España.
Hoxe comparto convosco o prólogo que tamén escribín para este volume e algunhas fotos tomadas alí e na presentación posterior do libro, un ano, un embarazo e un parto despois:
LIMIAR
«Quen puido sondar algunha vez as profundidades do abismo?»
20.000 leguas baixo os mares, Jules Verne
«Cando me deitei aquela noite sentín coma se a terra abanease baixo o meu corpo. Díxenme que habería ser a lembranza do abalo do barco, volvendo a min de xeito espontáneo. Pero non: era a illa que arrolaba flotando no mar. Pensei: é un signo, todo un signo de que me estou a converter nunha habitante da illa. Esquecéndome do que é terra firme.»
Foe, J. M. Coetzee
Illa que existes e non existes
Acabas de abrir un libro, pero en realidade acabas de despregar un mapa.
Un mapa da costa atlántica que fosforesce ante ti. Vela? Probablemente non. É diminuta, case unha criatura da ficción ou o mito.
A illa de San Simón podería existir e non existir, como o gato ao que Schrödinger fixo famoso, como a se-cadra-Atlántida. De feito, a súa existencia estivo case sempre nun tris. Por exemplo, a illa existe poderosamente nunha das cantigas máis enigmáticas da tradición galego-portuguesa, na que se laia unha muller finxida por un home que non sabemos se existiu ou non: Meendiño.
A cantiga comeza cun rotundo «Sedíame eu» [Atopábame eu/Estaba eu], que non deixa lugar a dúbidas: existe alguén nalgures. Logo saberemos que ese alguén é nova e fermosa e vai namorada. Con todo, o ambiente, lonxe do bucolismo doutras cantigas coetáneas, é estrañísimo: soidade absoluta, ondas inmensas, épicas, como de maelstrom, nin barqueiro nin socorro que se leve a esa moza de alí e do amante nin rastro. A ver se é que tampouco existía.
O resultado é unha alfaia de amor e terror. E curiosidade: por que esperas tanto a quen non chega, muller? Que vai ser de ti? E por que esas ondas tan bestiais? O que dis soa a derradeiras palabras…
Co transcorrer do tempo, e lonxe do mundo de trobadores e tinta, no mundo real, as xentes que habitaron o illote seica serían consideradas polos seus semellantes tan dignas de existiren como de non existir: San Simón e a súa xemelga San Antón foron marxes da historia, pés de páxina mollados en marea que sobe, confíns para monxes, templarios, presos, leprosos, tesouros mergullados e cativas orfas. Lugar de execución. Sala de espera de adopción. Cura de incurables. Limbo flotante.
Si, levas razón. A illa é terrorífica.
Paseei por ela soa e acompañada. E foi terrorífico en ambas as dúas ocasións.
Só nas horas finais alí, cun sol radiante de último día, descubrín un solaz de aves mariñas, de liques de tacto arcaico, de infraestruturas que poderían encherse aínda máis de contidos, memoria e existencia, tan efémera como todo existir, pero con enerxía.
Porque a iso fomos alí os 6 poetas convidados por Yolanda Castaño, organizadora do obradoiro, mais Ramón, o barqueiro, e Patricia, a encargada de hostalería. A tratar de encher ese raro paraíso de contido novo, feito a partir do ir e vir dun lado a outro, de coser beiras nunha fráxil dorna: iso é etimoloxicamente un verso, un ir e vir. E iso tamén a tradución: unha insistencia en unir orelas, en coser bordos, en dar existencia a aquilo que, noutra lingua incomprensible, non existe.
A poesía é un barqueiro [ou unha barqueira]
O leste e mailo oeste vogaron xuntos neste IV Obradoiro de Tradución Poética. Semellante á traxectoria do Nautilus en 20.000 leguas baixo os mares, que dende o Mar Vermello atravesou o Mediterráneo até a baía de Vigo, as voces convocadas trouxeron oriente no seu samovar de tinta: de remotos meridianos a máis próximos, Xapón, Irán [Persia], Israel, Macedonia, Cataluña… Case sete mares a nutrir as correntes submarinas do Atlántico.
No outono de 2015, xusto antes do cambio de hora invernal, o Obradoiro daba comezo. A idea matriz e motriz é reunir durante unha semana a poetas, coordinadora, barqueiro e cociñeira -e garda de seguridade, non vaia ser o demo-, sozinhos na illa [pero con wifi]. Cada poeta achega 6 poemas que se traducirán a outros tantos idiomas, e el deberá traducir os dos demais ao seu propio. Nunha mesa oval, liña a liña. Unha lingua a se enguedellar coas outras, que veña e vaia, entre e saia como unha abra con pratas afundidas.
Esquecera a outro dos convidados, en realidade dous máis. Vímolos o primeiro día, baixo un arco da vella difractado nun ceo cor steampunk, de aceiro e vapor. Están e non están, como todo alí, porque só os verás cando baixa a marea: o Capitán Nemo e un bucio, quizais Aronnax ou Ned Land [estatuas obra dos artistas Ramón Lastra e Sergio Portela]. Procuran o tesouro de Rande. O seu creador, Jules Verne, sabía daquel tesouro na baía, visitou Vigo e, transfigurado no Nautilus comandado polo homérico capitán «Ninguén» – é dicir, Nemo- acadaba as súas costas aproximadamente na legua número 10.000 dun total de 20.000.
Baixo un arco iris e sobre ese botín mergullado, fronte á praia de Cesantes, coñecémonos unha hebrea, unha iraniana, un xaponés, un macedonio, un catalán e mais unha galega. Canda os galegos da organización – Yolanda, a nos coordinar, e Ramón, o barqueiro – atravesariamos dun lado a outro a ría en varias ocasións: para recitais, visitas, ceas… a Compostela, Pontevedra, Vigo, Redondela. E atravesariamos a lingua de cada un, dun lado a outro, durante cada mañá: indo e vindo pola ría do significado, o sobreentendido, a ambigüidade, o xogo de palabras, o neoloxismo ou a tradución imposible que require nota ao rodapé.
Unha lancha ou un submarino que percorre 20.000 leguas de versos semiafundidos. Torpedéaos. Cultívaos nunha batea. Sublíñaos a unlla viva. Fálaos.
Tesouros radioactivos baixo a lingua
Ao único dos poetas/tradutores que xa coñecía era a Yasuhiro Yotsumoto, orixinario do Xapón e residente hoxe en Múnic. Cos seus poemas descubrimos as historias de amour fou entre manteiga e torrada, a orixe do monstro radioactivo Godzilla tralas abominables probas nucleares de EEUU no Pacífico, a expresión financeira «señora Watanabe» ou a primeira sensación dunha criatura cun ollo que ve, mesturada co recordo voyeur dun sostén no verán…
Na cea do primeiro día, rodeados de fiestras en luscofusco, Yasu -así o chamaba Tal- sacouse da manga un exquisito «Veuve Clicquot» co seu forro amarelo e todxs brindamos. Yasuhiro obsequia constantemente coa súa conversa retranqueira, o seu asombro amable. O seu estilo ao traducir aos demais é minucioso, perfeccionista. Nas xornadas de traballo formulaba preguntas moi concretas que escaneaban todas as arestas e cráteres dun poema, coma se fose un meteorito. E un meteorito é a súa escrita, entre o hiperrealismo e a ciencia-ficción, unha pedrada irónica ao Xapón do «bo-rollismo».
No aeroporto de Peinador coñecín a Sholeh Wolpé, poeta e tradutora de orixe iraniana que vive en Los Angeles, cunha fermosa cabeza peiteada coma «froitos que penduran en espiral». Ela levounos da man polas fronteiras pechadas do seu país natal, o seu verde, o seu amarelo, o seu azul, e esparexeu no aire o aroma do cardamomo, a cúrcuma, a emigración. Mesmo o cheiro a pechado do desamor e as súas sinestesias.
Moitos recendos posúen o seu exquisito nome químico: o da chaira intermareal da enseada de San Simón conta, por exemplo, cunha forte compoñente de dimetilsulfuro, pola actividade bacteriana das algas. En galego podemos metamorfosealo en linguaxe poética: chamámolo – e coido que é intraducible- «marusía». Así, entre dimetilsulfuro e marusía de undaria pinnatifida, abriuse o libro dos recendos, cada poema co seu particular. E quen pode traducir un olor? Quizais alguén como Wolpé: o seu xeito de verternos ao parsi tiña unha fondura delicada, fulgurante, como capturándonos a esencia.
Sholeh invitaríame tempo despois a traducir ao castelán algúns poemas máis para a súa antoloxía Cómo escribir una canción de amor.
Sholeh, Yasuhiro, Yolanda e eu albiscamos o arco iris de gravidade o primeiro día fronte a Nemo e o seu bucio coa auga ao pescozo. Axiña desembarcaron o resto: Tal Nitzán, Nikola Madzirov e Josep M. Rodríguez cargados de portátiles e papeis. E a mesma curiosidade de Robinson ante unha illa con Venres.
A prestixiosa tradutora e poeta israelí Tal Nitzán tróuxonos en folios a súa sutil indignación, un aquel submarino de se revirar contra a imposición bélica e política, mesmo contra -ou malia- o amor materno. Poética de contidos e contención, sabia e a pulso co significado oculto coma un tesouro.
O seu xeito de traballar – e tamén os seus textos- era rigoroso, introvertido, afeito a tocar na tecla exacta do senso. Lémbroa conversando con paixón e compromiso, ben en español con sotaque arxentino, ben en inglés, sobre Borges e Cortázar, a quen traduciu ao hebreo, ou descubríndonos figuras como Etty Hillesum.
O viaxeiro e recoñecido poeta macedonio Nikola Madzirov recordounos o peso retornable de canto se fixo, a historia como unha cruz ou unha encrucillada, o fantasmal refuxio do esquecido, do insignificante.
Para a súa tradución, Yolanda brindoume algunhas das versións vertidas ao castelán por Marija Petrovska e ela mesma e publicadas no volume Lo que dijimos nos persigue. Aínda así, a Nikola compracíao contarnos as historias enfiadas detrás dos seus breves versos, facíao con humor e boa gana: todxs lembraremos, abofé, a Vanga, a anciá búlgara que tras un remuíño cando nena ficou cega e adiviña.
Dende Cataluña, Josep M. Rodríguez, o poeta besbello que logo inxecta calma de acuario nos seus poemas, achegounos ao sangue que se doa como unha escrita, ao petróleo cru tan afín á tristeza fósil ou á arquitectura navicular e inestable dun «eu». O seu traballo de tradución era enormemente fiel á acústica do poema, un oído musical e singular cazando ao voo a métrica de posibles versións.
Naqueles recitais pola xeografía galega do sur foi toda unha experiencia beberse o cóctel de acentos, a particular prosodia do gutural, o tonal, o palatalizado… Creo que foi memorable o recital no pub Charenton, de Vigo, con alumnxs e profesorxs da Facultade de Tradución, até o editor dunha revista en esperanto -talmente a lingua que faltaba-, e petiscos preparados pola poeta Silvia Penas, unha das donas do local.
Pero hai algo máis memorable a xermolar na illa que xa non nos acubilla a nós, illa na que o que nunca debe repetirse deixou amósegas; illa con forma de neurona cuxa sinapse é o ir e vir pola marisma, a ética en simbiose coa estética: lograr que un penedo onde as palabras eran asediadas por ondas monstruosas recupere fala, memoria, futuro. Illa bioluminiscente, con luz propia. En ardora.
É un tópico certo: sentimos o labor de tradución como infinito, un work in progress de libro…como todo libro, ou todo texto, vaia no soporte que vaia. Traducir é unha realidade aumentada que axuda a navegar por linguas e culturas afastadas pero, á fin e ao cabo, de sapiens a sapiens.
Un Nautilus compartido entre ondas gravitacionais
Temos razóns para sospeitar que Ramón, o barqueiro, anoxouse un chisco connosco por algún que outro atraso nos regresos nocturnos. E el atrasouse unha noitiña. Sentímonos culpables [E verrá?]. Tamén decatámonos da imposibilidade de acceder a unha lingua de terra sen «barqueiro nin remador», como a moza da curva [neste caso da illa] na que transmutara o Meendiño do s. XIII. Así ás veces unha boa tradución faise esperar, invítanos a unha sutil e desesperada paciencia e, unha vez chega, compensa.
En compensación, o bo de Ramón levounos de paseo entre as bateas de ameixas e berberechos da enseada, sobre o lendario botín de Rande que, de existir, irá cuberto de ostras aburríndose entre lingotes.
Tanto na lancha como na illa compartimos moitos intres: desde molleiras na ría até as deliciosas comidas tradicionais, desde karaokes de David Bowie para Nikola -que marchou un día antes-, até as xornadas en torno ao zunzún dos portátiles e fonéticas de moi aló. Traballamos, é certo, co inglés de por medio, pero a perla de traducir in praesentia é poder rastrexar de primeira man o idioma orixinal, como Nemo e mergullador a un tempo.
A tradución é unha tarefa que parece non existir, e porén é ardua. Viciosa. Vizosa. Como soa mellor na miña lingua? Empúrranos a repensar o noso xeito común de pensar. Até de cantar.
Demos tantas voltas sobre certas expresións… [lembro a Josep escandindo versos no aire, o xesto de Nikola xuntando índice e polgar para matizar un concepto…]. Fomos conscientes da mise en abîme de verter os nosos textos. Soubemos do alcance estritamente local dunha sinestesia, unha alusión cultural, un aforismo con aliteración. Soubemos da inventiva e a torcedura mental que implica traducir non só textos, tamén atmosferas, acenos. Persoas. Fauna. Enerxía escura.
Do grupo, houbo quen se aventurou soa polo cemiterio amurallado onde fusilaron a presos republicanos durante guerra e posguerra; quen bicou a estatua dun mozo aterrecido; quen visitou o museo da illa veciña de San Antón; quen entrou ás furtadelas na capela de San Pedro; quen observou as garzas -e foi observado por elas-; a simetría ornamental do paseo de buxos; quen curioseou e tratou de abrir cancelas pechadas. Cantamos, aprendemos nanas hebreas, vociferamos a Bohemian Rhapsody, compartimos queimada e conxuro, perdemos cousas que atopariamos máis tarde, intercambiamos risas e impaciencia, adxectivos e onomatopeas, un cromo de historia balcánica por outro de historia persa, células terrestres por células de lingua.
Meses despois, lonxe xa de Vigo, a nosa especie recibiría por vez primeira o arrolo brutal doutro tipo de ondas, ondas gravitacionais: a cantiga de amor [e quen sabe se escarnio] de dous furados negros supermasivos colisionando hai 1300 millóns de anos e engurrando o muaré do espazotempo.
Como especie baseada no carbono andamos coa teima de traducir o Universo e as súas emisións, de partir a curiosear nunha dorna dende o noso terceiro illote solar. Xa o di Alice Oswald verbo da poesía: «Trato de non inventar; simplemente traducir a estraña linguaxe do mundo natural». Todo se nos parece a un Texto e iso require as súas versións. Futurxs astronautas, farán falla poetas e tradutorxs no espazo!
Estíbaliz…Espinosa, xuño-xullo 2016
...Estíbaliz Espinosa... palabra ciencia canto 