A través da porta estelar

O venres 26 e o sábado 27 de febreiro, o Pazo da Ópera da Coruña acolleu música interestelar. Ligeti e Strauss. Eis a notas que escribira para as 3 pezas deste programa de abono da Orquestra Sinfónica de Galicia.

Podes lelas en castelán aquí.

O resto de artigos creados expresamente para programas musicais da OSG dende 2010 están aquí, en bilingüe.

A través da porta estelar

 

Estíbaliz Espinosa, febreiro 2016

 

A música é perturbación no espazotempo. Oímola e aprezámola porque as súas ondas reverberan no noso tímpano e alcanzan o cerebro, onde interpretamos se é música ou ruído. O que é música e o que é ruído non só depende do noso encéfalo, tamén do gusto xeral dos encéfalos que nos rodean na época e lugar que nos toca vivir.

Mentres escribía estas notas, as noticias falaban da música do Universo: as famosas «ondas gravitacionais» capturadas a principios deste 2016, esa cantiga de amigo emitida ao espazo hai 1300 millóns de anos pola historia de amor (e desamor) de dous furados negros supermasivos. Preditas por Einstein, é agora cando por vez primeira nosa especie escoita algo así.

Por sorte -ou por desgraza- nada de monolitos alieníxenas nin divinos, senón pura física confirmada.

Con todo, o noso oído estívose preparando para a música do cosmos profundo durante xeracións, dende a pitagórica música das esferas ata Iannis Xenakis. E foi no século XX onde a música experimental colisionou coa ciencia-ficción visual… As súas ondas gravitatorias séguennos a perturbar.

E aí entran en plano un neoiorquino de orixe xudía e un húngaro tamén xudeu: Stanley Kubrick e György Ligeti.

 

 

György Ligeti (1923-2006)

Atmosphères (1961)

 

«Propúxenme que na miña obra seguinte eliminaría a dualidade de figuras singulares claras por unha banda, e entrelazados densos pola outra, e deixaría que a forma musical xurda unicamente do “fondo” sonoro […]. Trátase agora dun tecido de fibras finas que ocupa todo o espazo musical de xeito homoxéneo e cuxos movementos e variacións determinan a articulación da forma.»

 

Así se refire György Ligeti á concepción de Atmosphères, peza dedicada a Mátyás Seiber e realizada en 1961 por encargo do Festival de Donaueschingen, cita de músicos de avangarda. Bríndanos a metáfora dunha tea, un tecido (curiosamente, a mesma da astrofísica para o espazotempo) e algún que outro paradoxo: unha partitura mesta que debería pesar quilos (cada un dos 89 instrumentos conta con particella propia) soa a gravidade cero, o seu comezo etéreo correspóndese en realidade cun cluster cromático de cinco oitavas, as notas ruben furtivamente… Cluster  podería traducirse como «conglomerado», e vémolo aplicado tanto en estatística como en cosmoloxía (cluster de estrelas) como en música.

 

A súa inspiración é canónica (o compositor transilvano comparaba o seu rigor cos contrapuntos de Palestrina), pero o resultado audible é un enxame «de textura impenetrable, como unha arañeira estreitamente ganchillada» en palabras do propio Ligeti ao musicólogo paisano seu, Peter Várnai.

 

Ligeti falou profusamente sobre esta obra: con ela quixo instaurar unha nova linguaxe musical e iso require as súas explicacións. Ademais de Bartók ou Stockhausen, a súa maior influencia é a música electrónica que coñecera en Alemaña (tras fuxir do seu país natal). Ligeti trata de dotar á música en acústico da textura tímbrica e as capas sonoras propias da electrónica. Para iso, calceta unha polifonía hiperdensa á que denomina «micropolifonía». Máis adiante recoñece que «polifonía saturada» sería máis atinado.

 

Para alcanzar ese horizonte de eventos sonoro -onde chegamos a preguntarnos se o que soa é en verdade unha orquestra ou qué- estrícanse os rexistros ao límite: contrastes sul tasto e sul ponticello nas cordas, sons naturais e harmónicos, metais con son pedal, contrabaixos máis agudos có resto… Cada instrumento, tras este esforzo, merécese a súa ración extra de resina ou pano morno.

 

Así mesmo, prescíndese da percusión: só aparece un piano a catro mans cara ao final, tocado con cepillos sobre as cordas, non con teclas. Non hai melodía que cantaruxarlle a un amigo mañá, nin un ritmo que seguir co pé -si unha polirritmia microscópica-; hai unha invasión gradual de son e a experiencia é musical, si. Pero tamén ultraterrena.

 

Por iso estas Atmosphères soaron de perlas para ilustrar precisamente o alén da nosa familiar atmosfera –outro paradoxo máis-.

 

No imaxinario popular, a súa aura glacial fundiuse coa psicodelia que ve o astronauta do filme de Stanley Kubrick (2001: unha Odisea do espazo, 1968) unha vez atravesa a Star Gate (porta estelar). Non hai que esquecer que a Ligeti non lle pareceu moi ben que non se lle consultase a utilización da música para a película e chegou a referirse a ela como «unha merda de Hollywood». Iso si, tras certas negociacións de dereitos coa MGM, afirmou que si lle gustaba.

 

Peor sorte correu a banda sonora que Alex North compuxera para o filme e desbotouse ao lixo de partituras -sen comunicarllo ao compositor-. Un detallazo.

 

O ronsel de Ligeti foi notable. Sen ir máis lonxe, a banda sonora doutra cinta do xénero, Insterstellar (2014), presenta algún corte con esta idea de «gran masa de son» (escoitade o titulado Mountains).

 

Atmosphères é a única peza de Ligeti que se escoita íntegra en 2001, canda fragmentos do Requiem, Lux Aeterna e Adventures. O ollo solarizado do astronauta Bowman (como o Starman de Bowie, waiting in the sky) observa e nós escoitamos ese «deshabitado e imaxinario espazo musical» que pretendía o xenio ao fiar esta obra. Pura cor liberada da gravidade da forma. Unha porta estelar a outro tecido espazotempo para o son. Polo menos, para o son duns cantos simios.

BTSXOGjIQAAXxWc

 

Richard Strauss (1864-1949)

Concerto para trompa nº 2 en Mi bemol maior (1943)

 

I.-Allegro -Andante con moto

II.-Rondó (allegro molto)

 

Cando Richard Strauss remángase perante o seu primeiro concerto para trompa, o seu pai aínda vive. Franz foi durante anos o mellor trompa da súa época como solista na Orquestra da Corte de Baviera -e en Bayreuth, onda Wagner-. Introduciu ao seu fillo na música desde moi cativo e guiouno nos seus gustos musicais ( unha escolma farmacéutica de clásicos, prohibindo por exemplo a Wagner ou a Liszt até a adolescencia).

 

O seu fillo escribe o 1º concerto para o seu instrumento en 1883, aos seus tenros 19, nun mundo onde Wagner acaba de morrer, inaugúrase a liña ferroviaria do Orient Express, R.L. Stevenson publica «A illa do tesouro» e Gaudí comeza A Sagrada Familia en Barcelona.

 

Tardará sesenta anos en recuperar o espírito paterno, nun 2º concerto que con certeza o seu pai xa non escoitará xamais. Compono cara a 1942, nunha Viena que arrombou os valses, pasou pola Gran Guerra, a independencia, o Círculo de Viena e prepárase a limpar cascallo de bombardeos aliados.

 

Richard Strauss tamén atravesou a súa ruína persoal: de colaborador co goberno nazi (compuxo e dirixiu o himno dos Xogos Olímpicos de Berlín en 1936) volveuse antipático ao réxime por escribir unha ópera («A muller silenciosa» que, en consonancia co seu título, apenas se escoita na actualidade) xunta un libretista xudeu, o seu amigo Stefan Zweig.

 

A principios do século revolucionara a escena (e o marketing de escena) con «Salomé» e «Elektra». A súa música cualificouse de escandalosa, logo de conservadora, agora afín ao nazismo, agora non… É probable que a estas alturas da súa vida, o case octoxenario Strauss sexa xa moi escéptico con todo e, como calquera avó en activo, compoña o que lle peta.

 

Desta década son as súas obras concertantes finais (para oboe, por exemplo) e as sobrenaturais «Catro últimas cancións», ás que se pode aproximar máis a temperatura deste concerto.

 

Orquestralmente, xa é máis íntimo que o xuvenil primeiro concerto de trompa – simplificou instrumentación-, e o seu talante tamén máis sereno. Aínda así, a «marca da casa» Strauss (os motivos melódicos do inicio enxeñosamente desenvoltos, o diálogo espléndido entre solista e mais orquestra, modulacións sorpresa…) imprime cada movemento, só que cun aquel máis mozartiano, máis grácil.

 

Escrita para virtuosos ou virtuosas, a trompa é un rapsoda a despregar un motivo que se enriquecerá progresivamente: dende os saltos de oitava iniciais e os tresillos en catarata, pasando polo saudoso Andante ata a enerxía do Rondó final (o movemento que Strauss prefería e de estrutura máis clásica). Remachando cunha coda espectacular que nada parece ter que ver coa hecatombe que vive Europa daquela.

 

Unha obra que é tributo a un pai e tributo, se cadra, a outro tempo, con melancolía e forza.

 

Richard Strauss (1864-1949)

Así falou Zaratustra, op. 30 (1896)

 

Volvemos ao s.XIX: en 1896 recupéranse os I Xogos Olímpicos da Era Moderna, en Atenas. Uns anos antes, nunha viaxe de descanso por Grecia, caera nas mans do mozo Richard unha das iconas da filosofía do século: as benaventuranzas lírico-visionarias de Friedrich Nietzsche baixo o alter ego do profeta persa Zaratustra (o Sarastro de Mozart), case en forma de sucesión de chíos do twitter e poesía oriental.

 

Nalgún momento entre 1892 e 1896 Strauss, que xa gorentara o éxito con esa fórmula híbrida do «poema sinfónico» -alentado por A. Ritter e von Bülow-, decídese a musicar libremente 9 seccións de Así falou Zaratustra. Un «libro de feitizos» dun pensador sui generis que animaba aos da súa especie a romper con todo dogma e atadallo moral -relixioso ou científico- e devir o Übermensch. O Superhome (de Supermuller, nada se di…).

 

«Eu apréndovos o superhome. Noutrora fostes monos, e tamén agora é o home máis mono que calquera mono.» Así falou Zaratustra, F. Nietzsche (1883-1885)

 

Curiosamente, Gustav Mahler atópase case asemade escribindo a súa 3ra Sinfonía, na que incluirá unha pasaxe para mezzo, «Oh Mensch», da mesma obra. Zaratustra estaba sen dúbida no ambiente (e os artistas tenden a roubarse os temas coma donicelas).

 

Este botín musical de 35 minutos ten o honor de ser a biela que conecta dous motores: da historia do pensamento por unha banda (o libro de Nietzsche) e da historia da ciencia-ficción por outra (a devandita 2001: unha Odisea do Espazo, de Kubrick). E ambos os dous séculos correspondentes.

 

Desde a estrea en Frankfurt en 1896 -ollo, só 11 anos logo da publicación do Zaratustra – ata a película de 1968, este poema sinfónico non era dos máis interpretados do compositor, famoso por eles e polas óperas. Pero abondou a elipse cinematográfica do óso rebolado ao aire e convertido en nave espacial e o sol saíndo tralo monolito, para que o pelo da nosa especie se encrespase doutro xeito ao sentirmos esta obertura, «Amencer»: un trémolo alieníxena de contrabaixos, unhas trompetas solares e os intervalos de quinta duns timbais neandertais artellan unha fanfarra perfecta para unha presada de sapiens na procura alén da Terra.

 

E oíndoa pódese sentir por un momento o orgullo de pertencer ao sistema solar, como pouco.

 

«¡Ti, gran astro! ¡Que sería da túa felicidade si non tiveses a aqueles a quen iluminas!» Así falou Zaratustra.

 

É seica a primeira vez que a ciencia-ficción en cine obtén credencial de profundidade e transcendencia .En literatura xa fora así, con Verne ou Stanislaw Lem. No cine, foi Kubrick da man de Ligeti e R. Strauss.

 

Logo veu a sobredose en series, anuncios, parodias… e un desgaste no impacto, como era de esperar. Pese a tanto sobala, a obertura de Así falou Zaratustra aínda mantén o seu porte e condúcenos por un maxestoso Do (alternativamente en maior e menor) ata o inquietante final combinando Do maior (o Universo ou a divindade) e Si maior (a Humanidade).

 

As 9 seccións polas que discorre este «tone poem», longo case coma unha sinfonía, son o «Amencer» (a coñecida fanfarra, nada que engadir), «Dos Homes Ultraterrenos» (relanzo de cordas), «Do Devezo Supremo» (intentos de lembrar o tema inicial por parte do corno inglés e a trompeta), «Das Alegrías e as Paixóns» (melodía intensa de violíns e trompas, con paixón de trombóns), «O Canto Fúnebre» (un concertino sombrizo), «Da Ciencia» (de novo os contrabaixos a iniciaren unha fuga -forma lóxica da música- ata uns violíns e un arpa despreocupados e o corno inglés aínda empeñado no Amencer), «O Convalecente» ( case volve soar o Amencer, pero algo tóldao), «A Canción do Baile» ( o vals solo do concertino, que estamos no século XIX) e «Canto do Noctámbulo» (doce badaladas cara á conclusión inconclusa en Do, Si e uns contrabaixos beliscando o Enigma do Mundo en Do-Sol-Do).

 

Queda a dúbida de se Nietzsche, un cerebro musical, xenial e desequilibrado, envolto en opio e en cloral, aplaudiría esta lectura da súa obra. Morreu ao pouco da súa estrea, tras 11 anos crepusculares na tolemia e deixando a súa onda gravitacional no pensamento, a arte e a cosmovisión de Occidente. Descrido de relixión e ciencia, que lle parecería ver ao seu olímpico Zaratustra vencellado á ciencia-ficción sobre a transcendencia do ser humano no espazo, tutelado por unha intelixencia que se manifesta en forma de monolitos? E que lle parecería a Richard Strauss? A posteridade é un cubo de reciclaxe…

 

«”Isto era a vida?” quero dicirlle eu á Morte. “¡Ben! ¡Outra vez!”»

Así falou Zaratustra.

toda esa enerxía escura

Nunca viu a luz en papel, este poema naceu para ser a base dunha canción do grupo Fanny+Alexander en 2008, no seu disco Alfaias, no que colaboraron moitos creadoras de contidos do noso país. Para aquela enerxía escura que lles mandara, o dúo compostelán compuxo un tema moi acaído á letra do poema -que non o puña fácil, creo, visto agora en retrospectiva-.

Velaquí un vídeo non oficial do tema.

 

E aquí a letra do poema orixinal.

Toda Esa Enerxía Escura

Ao outro lado desta fráxil frase
sei que respirarás ti.
Criatura de materia escura
pensada coa miña materia gris

Saes a camiñar baixo as lentes
da galaxia. Como unha princesa
de sombras chinescas
nunha peli de Lotte Reiniger.

E estás aí. O universo encollerá
para deixarche paso
e pensaba dicir algo
querería dicir algo
pero o teu negrísimo perfil
arribou antes ca min
ao final desta longa especie de verso.

Ao outro lado da palabra fin
explota o teu principio.
Camiñas como unha princesa
e se xiro o teu universo
neva. E neva. E neva. E neva.

Es a posibilidade de escoitarme.
Es a posibilidade que poboas.
Es a posibilidade de non saberme.
Es a silhouette dun teatro de sombras.

Estás a un paso de sentirme
concentras toda
esa enerxía escura.
Criatura futura.
A secreta forma humana
cantaruxando esta letra
nunha paisaxe calquera
dentro de moito, moito, moito.

Estíbaliz…Espinosa, 2008

nutcracker-3

Toda Esa Energía Oscura

Al otro lado de esta frágil frase
sé que respirarás tú.
Criatura de materia oscura
pensada con mi materia gris

Sales a caminar bajo las lentes
de la galaxia. Como una princesa
de sombras chinas
en una peli de Lotte Reiniger.

Y estás ahí. El universo encogerá
para dejarte paso
y pensaba decir algo
querría decir algo
pero tu negrísimo perfil
alcanzó antes que yo
el final de esta larga especie de verso.

Al otro lado de la palabra fin
explota tu principio.
Caminas como una princesa
y si giro tu universo
nieva. Y nieva. Y nieva. Y nieva.

Eres la posibilidad de escucharme.
Eres la posibilidad que habitas.
Eres la posibilidad de no saberme.
Eres silhouette de un teatro de sombras.

Estás a un paso de sentirme
concentras toda
esa energía oscura.
Criatura futura.
La secreta forma humana
que canturrea esta letra
en un paisaje cualquiera
dentro de mucho, mucho, mucho.

Estíbaliz…Espinosa, 2008

radiación ionizante

Radiación ionizante

Agardamos polx poeta.

Aos tombos, entran un par de pés
que corren sen pensar. Pode que de primeiros, si,
pero pouco certeiros.

Chega unha boca enxoita ensalivándose a si mesma:
«Di que son a mellor poeta viva».
Convidámola a 80 talladas de sandía:
así, caladiña.

Aos poucos, unha man solta a manipular xornalistas
e monopolizar medios. Esta luva de la
afogaráa por unhas horas.

X poeta segue sen deixarse
caer.

Cáense logo unha orella xorda
unha vesícula enchoupada en premios
unha polla resesa
unha uña impaciente
unha idea copia doutra idea
que copiou a outra de máis alá
-e non pode parar de crear
un corazón sen aves
ollos sen espiñas
embigos voltos o cu do mundo.

Células que só falan
do ideal que é ser mesmamente célula
ou familia de células.

Chega un cóbado con moito verso sobre liberdade
o mesmo cóbado cravado logo en costelas flotantes.

Fiuuu! Aterra un avión de papel
desprezando todo contido que non navegue
en papel.

Dx poeta, ren.

Pero sabemos que existe. Lémolx de cando en vez.
Sabemos que nalgures, dende calquera, hoxe ou mañá
ábrese paso o que ten que ser
para que así sexa.

Moito nos tarda.
Quizais anda entretidx co ollo posto
no telescopio
nunha bacteria fucsia
no cromosoma dun cromosimio
en todo o que para elx é un irmán
e un imán.

Saímos do cuarto de espera
baleiro e enfastiado
feito unha cámara de néboa
en pura radiación.
Afastamos uns pasos…

Oídes? Ao outro lado da porta
alguén canta.

Estíbaliz…Espinosa, 2015

achmed1
O príncipe Achmed, de Lotte Reiniger, 1926

música na ecuación da turbulencia

O pasado mes de decembro celebrouse o concorrido concerto de Nadal de Gas Natural Fenosa, coa OSG interpretando un programa máis clásico imposible: Mozart, Wagner e Strauss. Con todas as súas turbulencias saíndoselles da ecuación.

De seguido penduro as notas que escribín para a ocasión. Notas que, debo dicir, terían sido máis redondas se me tivesen permitido publicalas tamén en galego, lingua oficial na cidade na que se celebrou o concerto. Un concerto, polo demais, estupendo baixo a dirección de Dima Slobodeniouk.

Podes ler máis notas que escribín para a Orquestra Sinfónica de Galicia se pinchas aquí.

Concerto Nadal- Gas Natural Fenosa

19 de decembro 2015

 

Música en la ecuación de la turbulencia

 

Sinfonía n.40 (35’) (1788)
Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791)

 

Esta noche nos adentramos en los claroscuros de las pasiones prohibidas: la de Wagner y Mathilde Wesendonck y las del «Don Juan» del joven Richard Strauss.

Pero antes viajemos un par de siglos atrás, a 1788, cuando un Mozart en pleno apogeo acaba de estrenar en Praga su inmortal donjuán, «Don Giovanni». Todo un éxito, pero que no acaba de enmendar su situación financiera. En junio de ese año, en Viena, comienza una sinfonía, y combina el pentagrama en persistente Sol menor con cartas pidiendo dinero a un amigo.

¿Por qué o para qué emprende esta obra? Forma parte de las 3 últimas sinfonías compuestas por Mozart (las 39, 40 y 41) y según su biógrafo Neal Zaslaw, se dice que nunca llegó a escucharlas en vida (hay quien refuta esto). Su propósito no está muy claro, conciertos o giras que no cuajaron… Si bien el propio Mozart sustituyó partes de oboes por sus queridos clarinetes, lo cual parece indicar algún estreno. En cualquier caso, siempre quedará la duda de si nuestros oídos son más privilegiados que los del salzburgués de 33 años que se lanza de cabeza a ese primer movimiento, el Molto allegro: una forma sonata que más que abrir esta obra, la hiperestimula.

Tarareable desde la Patagonia a Vladivostok, el Allegro comienza «in medias res» como tantos clásicos ( desde «La Odisea» a «Breaking Bad»): acabamos de empezar y ya hay tensión emocional. Sus fugas en eco, sus contrapuntos… nos conducen a un cromatismo gimnástico, con toques de gracia y urgencia.

Ese cable de alta tensión se mantiene en el Andante, bajo la apariencia de cierta campechanía, pero también de paseo nocturno por un bosque con lobos. Asoma de vez en cuando la zozobra con un abrupto cambio de tonalidad (aunque este movimiento está en modo mayor) que enseguida se aligera con un trenzado entre cuerdas y maderas, que sube y baja. Un electrocardiograma de tenebroso encanto.

En modo menor se abre el Menuetto y Trío. Movimiento que, pese a cumplir las reglas del minué, se aleja de lo galante como escondiendo una daga: se trata casi de un duelo contrapuntístico y hasta la sección pastoral protagonizada por las trompas, tal amenaza no se disipa. Es más, regresa como una deuda así que, salvo contados remansos, esta danza parece que nos obligase a bailar con inspectores de Hacienda. Poca broma.

Y nada de relax final: el Allegro assai nos hace levitar de nuevo en la butaca. Hacia su su mitad, tras un insólito pasaje de 8 compases que rompe a hachazos la armonía entre silencios de hielo (algunos han visto ahí a un Mozart a punto del dodecafonismo, 200 años por delante) el desarrollo del tema sigue su tempo de derviche.

Tanta pasión no pasó inadvertida y en esta obra se han querido ver los inminentes riscos del Romanticismo. El año de su estreno nacía Lord Byron (autor de un célebre Don Juan), casualmente.

Sea como fuere, la Sinfonía 40 debió de sonar como una rara avis para los tímpanos dieciochescos. De «fatalista» y «súplica a la eternidad» la tildó el musicólogo A. Einstein; «exuberante con arrebato», según Wagner. Hoy es de las más interpretadas y reconocibles. A nuestros oídos, su contundente (y raro en el Mozart sinfónico) modo menor siembra el claroscuro en una obra rica en relieve humano. ¿La escucharán igual nuestros bisnietos dentro de 100 años?

 

Preludio y Muerte por amor de Isolda, de Tristán e Isolda (18’) (1865)

Richard Wagner (1813-1883)

 

No leáis estas notas en el concierto. Mejor, escuchad. Y sobre todo, atención al 3er compás o pasará pronto: es el «Acorde de Tristán». La contraseña que abre las compuertas musicales del siglo XX. El acorde con un pie en la atonalidad. El acorde híbrido. El extraño.

 

Apenas cuatro notas, fa, si, re#, sol# que simbolizan…quién sabe, el deseo, siempre agridulce. Es el filtro mágico que Wagner regala a todos los enamorados sin remedio: una inaudita suma de sonidos (una sexta francesa) resuelta con transgresión armónica y flirteo atonal.

 

Sumergíos en la leyenda de Tristán e Isolda. Si recordáis, ambos se enamoran en una especie de botellón medieval: un brebaje los une, aunque ella está prometida al rey Marc, a quien Tristán sirve. Amor imposible de puntillas en un precipicio tonal-atonal que, a partir de entonces, se hizo posible. Lo que no se puede en la vida, la música lo trasciende.

De su relación con esa pareja de amantes puestos en verso por Gottfried von Straßburg, Wagner no salió indemne y la música occidental, por suerte, tampoco. La historia le caló hondo, incluso una de sus hijas con Cósima se llamó Isolda. Así que vemos esta obra a través de un rizo dorado, el de Isolda la Rubia, cuyo trasunto en el mundo real para Wagner se llamó Mathilde Wesendonck.

Por suerte o por desgracia no captaremos nunca las feromonas que por lo visto irradiaba ese hombre «bajito y cabezón», en palabras de F. Argenta, y aún así enredado en medias femeninas toda su vida. El problema de Mathilde, como el de Isolda, es que estaba casada. No con un rey celta sino con Otto Wesendonck, próspero comerciante de sedas que tratará a Richard como a una de sus telas: no sólo asumirá sus deudas, también le facilitará a él y a su esposa (por entonces, Minna) una casita en su propiedad de Zurich: el «Asyl».

¡Qué tiempos, los del mecenazgo! Y qué tiempos los de enamorarte hasta el tuétano de la mujer de tu mecenas, ay! El idilio había comenzado años antes. En algún momento de 1852, Richard Wagner y Mathilde Wesendonck brindan por el éxito de «Tannhäuser», junto a Otto y otros amigos. Acaban de conocerse y el filtro que beben, como el de la leyenda, les inyecta una pasión tan viva como prohibida.
Wagner compone impelido por el deseo hacia esta mujer de rostro prerrafaelita, una poeta recordada no tanto por sus versos –bastante potables y musicados por él mismo en los «Wesendonck Lieder»- como por ser la musa del genio. En 1853 Mathilde recibe una Sonata, embrión de «Tristán e Isolda», y algo la atraviesa al leer la dedicatoria: ¿Sabéis qué ocurre? (el enigma de las Nornas en «El crepúsculo de los dioses»).

 

Y lo que ocurre es que en 1857, ya instalado en el «Asyl», a pocos metros de la casa donde Mathilde riega sus plantas, el compositor deja plantado a su Sigfrido y su atención se centra en una nueva ópera: «Tristán e Isolda». Tiene el material de la sublimación del deseo muy a mano: la está viviendo. Aunque nunca sabremos si se consumó o no.

 

Su revelación de la filosofía de Schopenhauer en esa misma época, su concepción trágica de la vida, le hace ver con otros ojos a los amantes legendarios que tratan de liberarse de su Tiempo y su Espacio. Él les brinda la música. Pero no una cualquiera. El resultado es una ópera brutal en todos los sentidos, pluricelular a partir de células musicales que bucean por la tonalidad hasta el límite del deseo, hasta la muerte sublime por amor.

 

El Preludio logra un carácter impresionista de remolino de leitmotivs y una altura musical que la convierte en paradigma del Romanticismo, admiradísima y analizada con lupa. Con aparente sencillez de motivos (del deseo, de la mirada, del filtro mágico, del cofre y del anhelo por la muerte), a través del cromatismo y fluctuaciones tonales, nos arrastra por un erotismo inaudito hasta entonces. Difícil no enamorarse.

 

Lo que escuchamos hoy es la fusión del Preludio y la Muerte por amor: la versión greatest hits, el alfa y omega de la partitura, a partir del Preludio al Acto I (11 minutos) sumado al final del Acto III (7 minutos).

 

«Liebestod», Muerte por amor –aquí sin aria- se titulaba originalmente Verklärung (Transfiguración) y corresponde a los 7 minutos finales, con una Isolda metafísica ante el cadáver de Tristán. Del taciturno clarinete inicial en La bemol mayor nos dilataremos y encogeremos en éxtasis a oleadas («¿Las aspiro? ¿Me deleito en ellas?» se preguntaba Isolda en el aria) hasta la colosal sucesión de tres subidones de dopamina y endorfina («La respiración infinita del universo!» cantaría Isolda). Un tsunami. Una de las páginas más avasalladoras jamás escrita.

 

En total 18 minutos de oda a la pasión, frases inconclusas, una exquisita manipulación emocional de la turbulencia, 80 años antes de que la mecánica de fluidos en Física se aproximase a una ecuación para lo turbulento. 18 minutos de fluido no newtoniano, viscoso, inesperado, como el propio delirio de amor sapiens.

 

Si bien esta ópera no ocasionó la muerte de nadie, el matrimonio entre Minna y Wagner izó la bandera negra. Se divorciaron al poco. Por su parte, el de los Wesendonck continuó con la sedosa bandera blanca…o gris de monotonía.

 

En 2011, el director Lars von Trier utiliza el Preludio de «Tristán e Isolda» en «Melancholia», película sobre la depresión, con una boda y un planeta colisionando con la Tierra.

 

«… la idea [es la] de simbolizar el amor involuntario, irresistible y eterno, mediante ese brebaje cuyo efecto se prolonga durante toda la vida e incluso después de la muerte» Gastón París en «La historia de Tristán e Isolda», de Joseph Bédier

 

«Wagner me relegó con prisas. Casi no me reconoció cuando fui a Bayreuth. Sin embargo, yo soy Isolda.» Mathilde Wesendonck

 

«He esbozado en mi cabeza un Tristán, una concepción musical sencilla pero a la vez vigorosa; con la bandera negra que ondea al final me cubriré después… para morir». Wagner a Liszt, en carta de 1854

 

Don Juan (17’) (1889)

Richard Strauss (1864- 1949)

 

El pujante «Don Juan» de Richard Strauss y la Torre Eiffel de la Exposición Universal de París de 1889 tienen la misma edad. Ambos se concibieron en una Europa en donde Francia y Alemania, junto a Gran Bretaña, luchaban por la supremacía…no muy distinto a hoy.

 

El poema tonal de Strauss fue el gran éxito de la temporada en Weimar, donde lo estrenó alentado por von Bülow, justo el mismo año en que nace Hitler en Austria. 102 años antes se estrenaba el «Don Giovanni» mozartiano y 250 antes, Tirso de Molina escribía «El burlador de Sevilla», la primera constancia escrita del mito.

 

Recordemos: Don Juan es el modelo del seductor al que nada -ni la ultratumba- parece detener. No sabemos si el propio Strauss era tan seductor -en sus fotos aparece siempre con lánguidos ojos de corderillo – pero en esta época tiene 25 años. ¿Quién no se siente rey de la sensualidad a los 25? Él está colado por una soprano, Pauline de Ahna, y la primera frase de su Don Juan – y Strauss será un experto en «primeras frases»- viene cargada de testosterona en Mi mayor y una energía orquestal digna de una personalidad arrolladora. Ni siquiera dulcificada por la purpurina del glockenspiel y el arpa.

 

Esta obra también supuso una reivindicación musical para el joven Richard: hijo de un músico profesional (trompa en la Orquesta de Munich) conservador en sus gustos (anti-Lizst y anti-Wagner), Strauss sigue aquí precisamente la estela de ambos músicos: en las texturas orquestales, en el uso de los motivos, en elegir un «poema sinfónico»… Si bien su voz es original, se sabe deudora del Wagner que su padre aborrece. Es tierno leer las palabras que le escribe a su padre lamentando el sobreesfuerzo que esta pieza exige, justamente, a las trompas.

 

Los textos nunca le supondrán una constricción, sin embargo en su música programática son importantes. Para perfilar este arquetipo de la masculinidad, el compositor se inspira en el Don Juan de un poeta húngaro, Nikolaus Lenau. Y eligió tres fragmentos del poema para incluir en el programa.

 

Y ahora que me perdone Strauss, pero haré algo que por lo visto a él no le gustaba: que los programas de mano diseccionasen su obra. Seré breve.

 

Tras la atlética introducción del personaje, al estilo Douglas Fairbanks o Errol Flynn del cine de 1930 ( «Siempre dispuesto a nuevas conquistas, mientras el pulso de la juventud siga latiendo», en la cita del poema), se suceden los motivos de sus amantes: uno protagonizado por el violín y otro por el oboe. Se distinguen perfectamente del vigor de Don Juan, se han ganchillado con una delicadeza expresiva radiante.

 

Aún conmovidos por la escena del oboe volvemos a un motivo brioso, un baile de Carnaval: justo el pasaje que, según el compositor, dejaba morados a los trompas y trompetas de la orquesta.

 

En la reexposición del motivo de Don Juan, este también se enfrentará al más allá o a su propio desencanto vital: la coda corresponde a un duelo en el que se deja herir de muerte. La vibrante llamada de las cuatro trompas se repite. «De repente, el mundo fue para mí un desierto, envuelto en tinieblas», decía el poema de Lenau. Una partitura que comenzó hecha un tornado de fanfarrias termina disolviéndose en un trémolo de violas, como polvo soplado.

 

Este soberbio Don Juan inaugura la galería de arquetipos con cromosomas XY de Strauss –junto a «Till Eulenspiegel» y «Don Quixote»- y al chico le salió rentable: tras el taquillazo, al año siguiente cobraba un sueldo como Director de la Ópera de Weimar.  Pero vivirá muchos años más y su galería de personajes con los femeninos cromosomas XX no será menos abrumadora (Salomé, Elektra, Ariadna…).

 

Aunque años depués se le criticará al compositor su vuelta al clasicismo (y durante el nazismo, nazis y antinazis lo tacharán de apolítico), su demostración de lo que podía una orquesta a finales del s.XIX -con sus dinámicas de contraste, sus claroscuros cromáticos- lo convirtió en un donjuán de la orquestación (que sepamos, sólo de la orquestación). Al igual que la Torre Eiffel en París, el Don Juan de Strauss sigue siendo de obligada visita.

 

Componer cuando se está enamorado. Wagner de Mathilde y Strauss de la soprano Pauline de Ahna (su mujer y diva durante 55 años). Esta noche hemos escuchado los claroscuros de la pulsión vital, su turbulencia. Existe una ecuación para la turbulencia en la mecánica de fluidos: sirve para predecir corrientes oceánicas, movimientos estelares en galaxias o el flujo sanguíneo. Pero la música y el deseo todavía se nos escapan de esa ecuación.

 

 

Estíbaliz Espinosa, novembro 2015

Gran tormenta sobre Australia dende a ISS

 

faramirfancier

cera para o hexágono

 

No 2015 saía zumbando á luz un ensaio hexagonal sobre experiencias e didácticas de poesía nas aulas. A iniciativa partiu das laboriosas editoras da colmea de Apiario e fomos 6 as persoas convocadas a dar o noso enfoque, inaugurándose cun limiar de Agustín Fernández Paz: Yolanda Castaño, Carlos Negro, Celso Fernández Sanmartín, Dores Tembrás, Antía Otero e eu mesma, ofrecimos algunhas das nosas perspectivas sobre o tema.

No meu caso non me cinxín ao xénero poético, entendendo que a poesía pode impregnar tamén unha boa prosa ata volvela prosa poética. Collín a literatura en xeral, o pulo de poñerse a escribir/ler/ artellar poema, relato, conto…

Poesía Hexágono conforma un vademecum da palabra que brinda nutridas experiencias e ángulos ás veces insólitos, así como propostas e alternativas de traballo na aula. Un hexágono que, visto de preto, vaise parecendo máis ben a un icosaedro.

Este é o comezo do pequeno ensaio que acheguei titulado «Curioseando» e centrado na siamesidade de dúas irmás do pensamento crítico como son a ciencia e literatura. Se queres seguir lendo e completalo coas propostas e olladas compostas das outras cinco abellas, podes adquirir o volume aquí.

A imaxe que acompañou o meu texto foi unha fabulosa astrofoto con sapiens, ceo estrelado de Gutiriz e telescopio, cortesía de Óscar Blanco.

E unhas das últimas críticas ao libro foi esta n’A Sega.

 

curioseando

Experiencias para obradoiros literarios
e didácticas sobre a curiosidade ciencia+literatura

Estíbaliz… Espinosa

:: abrente ::

Hai tempo facíasenos chegar a unha aparente encrucillada na adolescencia: ou letras ou ciencias. Como disxuntiva tiña o seu aquel inapelable e unha debía decantarse por un camiño ou outro, de cara ao porvir. Ninguén parecía consciente, e se o era tanto tiña, das bisavoas comúns deses dous xeitos de pensar e meter o dedo no ollo do mundo.

A curiosidade científica e a curiosidade humanística son a mesma. Coma a moitxs outrxs antes ca min, sempre me pareceu obvio. Quizais porque fun unha das moitas ás que se lles deu por abrir ollos de vaca en laboratorios para logo dedicarse o resto da vida a abrir ollos nas páxinas, sen que me acabasen de cicatrizar os primeiros. A historia vai chea de figuras prometeicas [por que non tamén pandóricas?] que non creron nesa encrucillada: Tales, Téano, Platón, Aristóteles, Hipatia, da Vinci… dábanse a reflexionar sobre o humano e o natural, en plan promiscuo: a política e os animais, os sentidos e o universo, a materia e a memoria. Estudos recentes sobre o cerebro desmenten o mito dos hemisferios, dereito intuitivo/esquerdo analítico: disque aí dentro, baixo esa cúpula de planetario -ou de caverna platónica- do cranio, as cousas campan en turbulencias, remexidas e batidas.

Non nos enganemos, cando o ser humano se puxo a escribir non o fixo sedento de ficción: esta xa viña engordando de boa proteína as épicas orais, mitos cosmogónicos e demais. Que saibamos, a escritura nace en Mesopotamia como garantía de non confundírense nas contas, transaccións comerciais e iso. Cuñas que inmortalizan número de ovellas, quen vendeu a quen, por canto e por que. Pouca poesía nas ovellas. Ou seica si. Un primixenio bucolismo de rexistradora mercantil.

Sexa como for, a escrita enchoupouse de todos os saberes de por entón, os ancestrais e máxicos, orais e intraducibles… para todo buscouse grafía, graffiti, tal e como seguimos a facer hoxe nas relacións virtuais, con emoticonas, hashtags, abreviaturas, etc. A escrita foi creativa pero tamén coidadosa coa fala, é dicir, curiosa no sentido etimolóxico latino: cura=coidado.

Da miña experiencia en obradoiros con nenos, e da miña memoria de ser nena tamén, coido que a única materia da infancia é a curiosidade: vimos a este mundo ávidos e intrigados. A vida é ávida. Rescatar esa avidez e esa intriga, a entrega á marabilla e á disciplina da marabilla -por paradoxal que soe-, é o que nos converteu tanto en literatos curiosos e rutineiros coma en científicos apaixonados perdidos.

É triste que moitas nos sigamos a identificar con aquela ironía de Bernard Shaw: «Tiven que interromper a miña educación para asistir á escola». E, porén, en xeral a miña experiencia co sistema educativo non estivo mal e quedo coas grandes profesorxs coas que me enxertei; así e todo lamento o patrón que nos encamiña ao despacheo universitario, premiando a ortodoxia e a réplica exacta.

O que segue é unha aproximación a algunhas «enxeñerías» para nos enfrontar ao literario sen perdermos de vista conceptos da física, a matemática ou o eido cibernético; a boa literatura retorce a lingua coma un trapo, é boa porque é constrictor,  e tamén flúe, trata de dicir sen dicir ou dicindo algo en curva asintótica ao dicir cotián; recablea a lingua para, nun pinchacarneiro moi Wittgenstein, este mundo expanda os seus límites en tanto expandimos os límites da nosa linguaxe. Quizais confío de máis na linguaxe. E non nunha soa. Linguaxes, por sorte, hai a eito.

Recablear a escrita é pensar o impensable. Quen o probou, sábeo ben.

✫ POEMAS ESTRELADOS
constelacións e furados negros de papel


Unha actividade que pode funcionar en talleres, sobre todo cos máis cativos, é a de hibridar poemas e astronomía: as estrelas son coma un patrimonio inmaterial da humanidade –que o resto de exoplanetas e seres vivos me desculpen por escribir semellante cousa: en vez de humanidade, poñamos da animalidade, da biodiversidade, en fin, complicado contentar mesmo os que nin sequera coñecemos-: un dos patrimonios máis primordiais e vertixinosos de todos, as estrelas. Non cómpre saber demasiado para marearse con elas e admiralas; é máis, é moi posible que o camiño do coñecemento comece precisamente por marearse con elas e admiralas.

Podes seguir lendo se adquires o libro aquí

[…]

mulleres e ciencia en 13 relatos

Foi un dos grandes praceres do meu 2015: elaborar os guions de 13 micro-episodios sobre investigadoras no eido da biomedicina que logo narraría en Radio Voz acompañada do meu fillo, nos meses de marzo e abril. Un privilexio dentro do proxecto Biomedicina con y para la sociedad, da investigadora e divulgadora de arte e ciencia Joana Magalhães, levado a cabo polo CIBER dentro da programación anual de financiamento da Fundación Española para la Ciencia y la Tecnología- FECYT, Ministerio de Economía y Competitividad.

Eses 13 episodios [en castelán] titulados Cápsulas de Son, poden escoitarse nesta páxina.

Artellaríanse logo nun «libro de contos de fadas radioactivas» ilustrado pola debuxante Irene Sanjuán e descargable aquí e agora de balde e dende a páxina de iTunes na Applestore para dispositivos con iOS, Macs, iPads e toda a troupe de Apple.

Dende a mítica Marie Sklodowska-Curie até investigadoras novas como Linda Buck ou Maria Manuel Mota pasando por pensadoras brillantes co estilo de Rita Levi-Montalcini ou científicas españolas de fuste como Margarita Salas, que precisamente protagoniza  a cuberta deliciosa de Irene Sanjuán.

capsulas de son.jpg

Abride as cápsulas, por favor.

E logo, a não perder as outras pólas do proxecto: as entrevistas a investigadoras galegas e españolas e os espléndidos episodios de 1 minuto de biomedicina, tamén descargables na Applestore. Divulgación, ciencia e cromosomas XX.

haiku cat

 

Xanela ao sol.
Entre amor e non amor
caio de pé

 

 

Estíbaliz…Espinosa, 2015

poema con ghatos

:: animalia felis catus ::

aínda que non queira, para H.

Non sei que tal lle iría á beleza
sen vós.

Dende logo á física cuántica
mal.

[Filo: Chordata]

No reino animal, a vosa autoestima é envexable:
credes Genghis Khan por aí a marcar territorios
e o noso corazón con pelos.

[Subfilo: Vertebrata]

De abrírense algunha vez
a caixa de Pandora e a de Schrödinger
irían cheas de michos:

gatas tricolores adoradas no Xapón
atigrados a cazar moscas invisibles
os belísimos rusos azuis, pousando para Akhmátova
e seguro habería un Monsieur Chat
amarelo coma un electrón
e un Gatipedro ante unha cunca
falando de mecánica de fluídos
e un Cheshire que aparece e desaparece:
así sonche a física subatómica
e a natureza do gato bravo.

[Orde: Carnivora]

Un intre para o meu favorito absoluto:
o siamés que tiven de nena
– máis ben tívome el a min:
quen é quen de posuír un gato?-.
Rabudo e sibarita
amoroso só para min.
Cicatrizándome a gatiñas.

[Clase: Mammalia]

Non sei que tal lle iría á beleza
sen vós.

Dende logo á literatura
peor.

[Familia: Felidae]

Xa me estades bufando
ben me soa o voso desdén.
Esas orellas adiante-atrás:
o logo do escepticismo.
Ronroneádeme o poema, anda,
felis felices ante a sapiens que dubida
e escribe con tinta teimosa teimosa…

[Especie: Felis silvestris]

As vosas pupilas: comportas
de universos siameses a este. Prrrrr!
Gatos en laboratorios, gatos exipcios
mortos de curiosidade
o Sphinx con tacto de papiro,
a Grumpy Cat anoxada coa galaxia,
-acaricíaos a contrapelo e vibrarás
de electromagnetismo-,
o Michiño aquel hipnotizado no colo
ante o meu irmán cun carboncillo,
o Korat divino de ollos kryptonita
despegado dun libro tailandés, Smud Khoi.

Sempre sexis. Eterna fotoxenia.
Sempre a nos reinventar en sete entregas.

Ghatos a varrer, ghatos clonándose
no espello. Lambonas pero elegantes
ecuacións por unha raspa de peixe.
Bigotes doutro planeta
ao axexo, esmendrellando
en bucles animados, á xaneira…

E que nome lle damos á gata, señor Eliot?
Gata Eliot?
Se ten tres nomes! Euquései!
Michos, michos, michos!!

Algo sabedes… Sempre sabedes!
E calades. Pestanexades.
Miaaaaaaaaaaouu!

A beleza é como como a física cuántica:
inefable, quark, escura…
e cun gato por entre as pernas.

Estíbaliz…Espinosa, 2015

dez anos en órbita

Este ano 2015 esta web cumpríu 10 anos.

Grazas a todos e a todas as que lestes, curioseastes, comentastes, doastes,  trolleastes e mmmm por ela ao longo desta década. Case 130.000 visitas e máis de 10.000 lectoras e lectores [iso di wordpress, igual unha plataforma optimista]. Grazas a todxs xs que confiades tamén na pantalla como complemento ao papel, sen desprezar nin a un nin a outra. Grazas a todas as que considerades a curiosidade literaria unha irmá siamesa da curiosidade científica. A literatura ábrese paso como pode, onde pode. Asómase aos abismos. A literatura é arriscar, abismarse, non dar puntada nin sintaxe sen fío, pero ás veces tamén é perder pé e caer de cranio, de fociños ou de cu.

Non vexo mellor maneira de celebralo que saíndonos de órbita co álbum ilustrado que a laboriosa colmea da Editorial Apiario publicou en papel – e que papel!- hai uns días: Caer de cu polo universo, cos fabulosos debuxos de Lucía Cobo, e até postais, selos e pegatinas para darlle ao collage cósmico.

2015-12-14 17.10.35_Sophia.jpg

 

20151214_171912_Borg.jpg

20151214_170705_Anne_Hassel.jpg

Así mesmo, proximamente publicarei a versión definitiva de curiosidade, ese libro algo híbrido que se me fai de rogar. Tamén publicarei o vello -orama, do 2001, en pdf, para descarga libre.

Eureka.

12373240_1710375742526840_7412225435645606928_n.jpg

 

 

microrrelato en tren

Ecuación do campo de Einstein nunha vella locomotora boliviana

:: 23 cromosomas de cercanías ::

Durante os dous anos de tratamento, o tren foi o nervio central que te conectaba ao laboratorio onde hibernaban os embrións. Un rexional pola mañá, varias veces ao mes, rumbo ao ecógrafo onde se observaban -ou non – os ovocitos, drogados no seu reino de hormonas, e decidíase a pauta a seguir.

Soa por completo. Maternidade sen pai coñecido. A humanidade sobreviviu así tantísimos séculos que semella case un costume neandertal.

Aquelas viaxes portaban para ti hipotéticos doantes de esperma: o estudante colorado cos seus apuntes fluorescentes sobre radioactividade, o entrado en canas só na barba, o que tiña cara de dicir «ceo» e «cari», o que fiaba unha ollada contigo ao despiste…

Ante a dobre raia rosa no test foi nel en quen pensaches.

Agora que ela vai nacer, andas a tecer unha historia: «O teu pai e mais eu nunca chegamos a falar, filla, pero moitas mañás cruzámonos a ollada nun tren. Case namorados, coma quen di».

Estíbaliz Espinosa, xullo 2015

Corporeal_Ethereal-2012-linocut-60-x-50-cm.jpg