Ségueme fascinando o esforzo en facer crer que as decisións que concernen a cuestións humanas [como as literarias, por exemplo] obedecen a criterios que nada teñen que ver co social. Lémbrame a esas ideas do señor Bloom, Harold Bloom, o teórico e crítico literario, que viñan querer dicir pouco menos que a esencia literaria é un raio de neutrinos que atravesa o espazo para pousarse en determinadas obras e tocalas coa graza, sen que as forzas sociais ou a hermenéutica de cada época inflúan o máis mínimo. Claro, así se escribe un Canon: créndose papal. Isto é así pola gloria e graza e punch estomacal da Literatura. E non porque sexa eu un branco occidental do xénero masculino de finais do século XX.

Eu transmito a palabra da Obra Mestra. A Obra Mestra trascende épocas, peiteados, xeitos de levar os pantalóns e teorías de xénero. O pensamento mesiánico do absoluto rexe calquera intención de Canon. De feito, «canonizar» é disfrazar de eterno o que segue a ser unha decisión conxuntural situada nun tempo e un espazo.

En ningún momento Bloom, cuxas obras teñen momentos de fina disección moi brillantes e gozosos de ler, declara isto que veño de escribir eu aquí. Mais cando pechas os seus libros, o que che queda tatuado un pouco diabolicamente nas palmas das mans é algo parecido a iso: o que acabas de ler é porque É. Son o que Son. E certo savoir mesiánico. Bloom coidábase de non arrogarse iso a si mesmo, senón ás obras mestras da literatura [segundo Él]. O conxunto das obras, o canon, é o que É porque elas son as que Son.

Estoume liando e o colexio de monxas feminino quédame no patio interior do neocórtex, moi pola memoria escaleira B , así que non sigo poñéndome bíblica. A cousa é que, lendo  este artigo que Elena Medel enlazou onte en twitter, logo de ler as zumentas declaracións de Munro, Lessing e Jelinek que nel se recollen, pestanexei tres ou catro veces máis do esperado no que di Peter Englund, secretario do comité dos Premios Nobel:

“Siempre se busca una supuesta razón que no tenga que ver con la literatura. Es como si la gente fuera más feliz convenciéndose de que existe una intención política”, ironiza. Pese a la versión oficial, luego matiza el mensaje. “La Academia ha cometido errores. E ignorar a las mujeres ha sido uno de ellos. Ahora somos más perspicaces respecto a la cuestión que hace 50 años, lo que no significa que funcionemos con una agenda oculta o trabajemos con cuotas. Eso sería ridículo”.

A frase «É como se a xente fose máis feliz convencéndose de que existe unha intención política [referíndose á intención dos Premios Nobel]», é ben curiosa. O xornalista xa indica que se trata dunha ironía, mais iso non a exime de seguir sendo curiosa –a ironía non é a panacea interpretativa nin xustifica calquera malentendido, malia que se popularice servindo a ese cometido–. O que me parece curioso é ese trato algo despectivo á opinión pública, o vello estigma da masa ignorante que busca drogarse con opios variados. Nós, que somos xente, falando da felicidade da xente. A xente sería máis feliz pensando que non hai xente sen escrúpulos morais poboando e ás veces gobernando a terra. A xente sería máis feliz pensando que deixa este planeta mellor do que o recibiu. A xente sería máis feliz pensando que non vai sufrir na morte. A xente sería máis feliz se deixaran de darlle receitas para a felicidade. Pero, de verdade que a xente sería máis feliz pensando que o Nobel é por política e non por literatura? Máis feliz? Por que? Non sería igualmente feliz pensando que o Nobel é por simple literatura e ademais por cuestións, chamémoslles, un pouquichiño sociopolíticas? Tendo en conta que os libros – con perdón das musas e musos- son dispositivos sociais, non é esto o esperable? Ademais, que pinta aquí a felicidade? Por que interpretar todo en clave política -con cotas e axendas- vai resultar que nos fai felices?

A «felicidade» é posible que teña máis que ver co seguinte: a xente, en xeral, aceptaría mellor explicacións sobre asuntos públicos que se aproximasen un pouco máis á verdade [ou a un feixe de factores que acontecen por certas razóns e que denominamos verdade]. A xente sabe un pouco máis e acepta mellor ese pouco máis nas explicacións. Non é que o outro a faga infeliz; as explicacións incompletas do obvio insultan a súa intelixencia. Indubidablemente, na liga do Nobel xogan moi bos escritores. Coido que Szymborska e Coetzee son escritores extraordinarios e eu persoalmente non sei se os tería coñecido de non ter sido polo premio. Mais tamén sabemos que moitos grandísimos escritores e escritoras quedaron fóra da liga. Por que? Por cuestións literarias?

…..

Hai comité no mundo, por moi variado, aperturista, progre e ben equilibrado socioloxicamente que estea, co superpoder de ver o invisible? Ata que non admitan nese comité a superheroínas e superheroes, sospeito que non. O invisible ten a molestia, como corresponde ao seu carácter, de que non se ve así de boas a primeiras. E moitas obras e autores e autoras da literatura ao longo destes cento e pico anos de Nobel -e miles de anos literarios- foron invisibles. Ou certas forzas, sociais, económicas, políticas, conxunturais en definitiva, traballaban para facelos invisibles ou minimizar a súa obra.

Da parella Sartre/Beauvoir a cabeza visible era Sartre. Se pensamos nun país do que apenas se fale [Uzbekistán, Mauritania, Paraguay…] que pasa coa súa literatura? Alí ninguén escribe? Só se len obras de países literariamente dominantes? Non se le nin se escribe porque a xente atravesa conflitos terribles que relegan a literatura a unha mínima clase acomodada foránea? Ou si que se escribe, pero non polas canles habituais? Que pasa se unha obra extraordinaria, tocada por un feixe de neutrinos aureolados, vai e se publica toda en internet e non nunha editorial de renome que reciba críticas da prensa principal dun país? Que pasa se unha obra marabillosa dun rapaz hindú e escrita en urdu non se traduce nunca a inglés nin a sueco? Estou segura de que todas esas cuestións e outras que nin se me ocorren, non é que non se queiran ver: é que non se poden ver. En algo tan sinxelo como ver hai involucrado un mecanismo moi sutil [invisible tamén] de aprendizaxe.

Estou convencida de que ese comité secretísimo de expertos suecos posúe un nivel de autoesixencia encomiable; de que traballa a conciencia e coas mellores intencións a prol dunha literatura universal; de que peneira e peneira para separar o gran da palla; de que le e coñece o impacto literario de obras pouco coñecidas ou, a priori, pouco comerciais.

Sen embargo a súa propia traxectoria delátaos: «somos máis perspicaces respecto á cuestión [das mulleres en concreto] que hai 50 anos». Curioso. Por que máis perspicaces agora? Se descartamos que a caída do meteorito Allende de 1969 ou a visita do Halley en 1986 sexan responsables desa nova perspicacia, só nos queda a educación en xénero posta en marcha desde os anos 60 como artífice do asunto. É unha perspicacia marcada a fogo por unha época, unha serie de loitas e de cambios na lexislación e nas aulas e comités de todo o mundo. Non se trata dunha clarividencia que proceda, como o raio de neutrinos, de ninsesabe. De feito, nin sequera é perspicacia. É unha maneira nova de deixarnos afectar polas cousas que responde a unha educación, a unha política, a unha trama social. Non é cuestión de intelecto. É cuestión de sensibilidade social. Aí entra a política.

Iso, mozos e mozas, Englund e Bloom incluídos, non está inscrito no núcleo das estrelas e viaxa polo espazo até nós, como un raio intergaláctico de sabedoría papal. Iso nace  aquí, á caloriña deste estarmos xuntos que inventamos.

Iso apréndese.

[E hai perspicacias novas esperando. As que agora non podemos ver e servirannos para interpretar o mundo e as obras literarias humanas no futuro. As humanas ou as inhumanas. A literatura é unha enerxía correspondente a un tempo e un espazo. Podería formar parte da ecuación de Einstein. É tamén unha velocidade de reacción, unha masa e unha luz.]

Nunha entrevista colectiva de hai pouco sobre o tema de Rosalía, comentei esta cuestión que coido non apareceu logo na versión final da entrevista, como tantas outras cousas que se adxudicaron equivocadamente ou quedaron no tinteiro. A razón pola que Rosalía me parecía unha ousada xenial  e unha ousada diría que enfermiza [tanto en Cantares Gallegos como en Follas Novas] era porque sinalaba unha relación a priori  invisible, pero que funciona poderosamente no imaxinario social: a lingua galega pensábase co mesmo circuíto de estereotipos cos que se pensaba á muller. Ambas subsidiarias, ambas dependentes, ambas sentimentais, ambas relativas, é dicir, definidas por unha situación na que primeiro é preciso definir outra realidade social preponderante. Sexa o varón, sexa o castelán.

Sinalando esa relación difícil de ver, Rosalía de Castro cargábase o mito: nin a muller era a sentimental que canta as pombas e a flores, senón pola contra moi quen de empuñar unha fouce cando a inxustiza engátalle pola columna até chegarlle aos pulsos [A xusticia pola man], nin  Galicia era esa rexión de pobriños e morriñas e cousas pequenas e pouco perigosas en xeral [tratade ben os galegos]. O que sostiven naquela charla para a entrevista é que quizais Rosalía nunca chegou a ser consciente das implicacións que iso tería no futuro e se cadra iso facíaa máis grande aos nosos ollos: non viña adoutrinando de antemán, senón deixando elegantemente en evidencia unhas regras de xogo -a fin de contas unha serie de metáforas- coas que non comungaba de todo. É moi posible que Rosalía non redondease analiticamente esa intuición, non chegase a ver tan ao fondo ao longo da súa vida en pleno século XIX. Mais para nós, grazas a ela, hoxe faise nidio: unha maneira sutil de invisibilizar calquera tipo de ente [sexa un xénero, sexa unha cultura, sexa unha idea, un dereito] é volvelo pobriño, chorón e sentimentaloide.

E de aí que Rosalía camiñe tantas veces polo gume da malinterpretación [ai que riquiña, aí, cos seus regatos pequenos aos que tanto quería] e de aí que eu coñeza moitas escritoras e artistas que deciden cargarse malinterpretacións similares a cabezazos. A través de puntos de partida e metáforas como a crueldade, a enfermidade, a loita, a vivisección filosófica, o/a cyborg, a subversión, o humor absurdo, a autómata, a histérica, a transxénero [penso en Angélica Lidell, penso en Chantal Maillard, penso en Luna Miguel, penso en Maite Dono, penso en Marina Núñez, penso en Emma Couceiro, penso en Layla  Martínez, penso en Lupe Gómez, penso en Miriam Reyes, penso en María do Cebreiro, penso en María Eloy-García, penso en Beatriz Preciado…] , todas estas mulleres e moitas outras están dando machadazos no lago xeado da poesía feminina entendida como un artiluxio que no popular se asocia a pombas e flores. A sensibilidade maternal feminina parecía un imperativo e non unha das moitas posibilidades. Tal reducionismo está nas últimas, por sorte para todos.

Quizais acabou o día en que Sylvia Plath, nai de dous pequenos, cociñouse a cabeza no forno logo de preparar o leite do almorzo e cumprir coas obrigas domésticas, un aceno final que a volve grotesca e temible. Quizais xa vén de máis atrás, dende o suicidio de Safo nos cantís de Lefkas. Non o sei.

O que parece claro é que as linguas pénsanse con atributos sexuais. E cando dicimos «sexuais» queremos dicir de constructo de xénero, señora Butler. E cando dicimos «linguas» sabemos que iso é a punta do iceberg de xeitos de pensar máis amplos e complexos. Algunhas linguas feminizáronse hai douscentos anos e apareceron ante a sociedade cuns tacóns de 20 centímetros, moi fermosas, moi cantareiras, moi todooquequeiras, mais incapaces de andar soas.

Todo isto vén a conto porque hai un ano participei por vez primeira nun «Festival Internacional de Poesía» no Norte de Gales no que eu acudía representando a Galiza e non a un cacho de España. De feito, non había ninguén de España como tal, aínda que españois de pasaporte eramos dous: Eduard Escofett, de Barcelona, e eu, da Coruña. O resto de nacionalidades eran variadamente europeas e de máis alá, dende a grega até a danesa, dende a chinesa á galesa. Claro, isto acontecía nun lugar do mundo sensibilizado coa minorización, entendida como proceso que tende a invisibilizar o que se nega a unha homoxeneización completa. Isto acontecía en Gales e non en Londres.

Na miña intervención na Universidade de Bangor en dúas aulas de escrita creativa xunta a poeta polaca Julia Fiedorczuk, comentei que por vez primeira un texto meu era traducido a inglés e galés sen pasar pola peaxe do castelán. Ese trasvase directo e difusor [rastrexable en publicacións dos últimos anos, como Breogán’s Lighthouse entre outras] puña en pé de igualdade ambas as dúas linguas. Lingua a lingua, e non dialecto pasado a lingua pasado a lingua. Un circuíto que sitúa noutro lugar ao galego e as súas posibilidades expresivas. Que non son só poesía ou narrativa ou ensaio sociopolítico ou teatro ou literatura infantil. Tamén tecnoloxía, física teórica, programación, bioquímica, astrofísica, xenética, filosofía, matemática, decoración e best-sellers.

Naquela viaxe, da que agardo publicar axiña a crónica final coas traducións a galego dos poetas convidados neste blog, coñecín persoalmente a Helena Miguélez-Carballeira, a directora do Centro Galego de Gales, en Bangor, entidade á que debo a miña presenza alí, xunta a AELG. Na conversa que sostivemos na mañá de roteiro poético pola cidade, pontes e montes de Bangor, ela faloume do seu traballo sobre o estereotipo da Galicia sentimental, un marchamo profundamente colonialista que sustentou as relacións de poder entre España e Galicia, e da súa perspectiva ao abordalo dende o xénero e a cultura política.

O seu necesario traballo vén de ser publicado hai un mes por Chicago Press e tamén pola University of Wales Press.

Coido que este lúcido artigo seu sobre a crítica rosaliana de Carvalho Calero deixou claros os vimbios da súa perspectiva: o bilingüismo entendido como bigamia do profesor ferrolán, a súa idea pigmaliónica con respecto á lingua… No propósito destes estudos latexa unha idea que xa é vella no feminismo e que quizais chegou algo tarde a Galiza: o extremo coidado cos paternalismos e condescendencias á hora de valorar unha obra que foi asinada por alguén que se recoñece, sexa o que for, muller. Mais tamén sae de novo a flote esa aliaxe imaxinaria que comentaba ao principio do artigo: a lingua galega é unha muller.

Esta frase do devandito artigo «Os textos rosalianos de Carvalho están ben inseridos no molde patriarcal que […] excluíu dun modelo de exéxese nacional a posibilidade dunha Rosalía de Castro con intelecto e corpo» quedou resoándome por dentro e relaciónoa, agora que pasou o tempo e vemos as cousas polo retrovisor [en realidade máis preto do que semellan], coa espiña dorsal do poema | o transvisible | que escribín este ano para o Consello da Cultura Galega. A flor preferida de Rosalía eran os pensamentos. Os seus pensamentos eran, asemade, fortes e orixinais. Mais á hora de interpretala intelecto e o corpo aparécenlle desprogramados, como indica brillantemente a profesora Miguélez-Carballeira, a prol dun sentimentalismo exacerbado. É máis doado saber que a flor preferida de Rosalía eran os pensamentos que chegar ao fondo real dos seus… pensamentos.

E, quen sabe, se cadra por iso mesmo Rosalía mandaríanos a tomar vento a todos.

Máis dun ano despois, seguimos ás voltas coa engrenaxe. E coa lingua sobre o sexo. O inexistente.