O ano pasado concorrín ao certame de relato corto Cosecha Eñe cun conto traducido a castelán que quedou finalista desa convocatoria. Como tal, apareceu no volume invernal da revista onda o relato premiado e outros finalistas.
O meu irmán nunca puido lelo. Faleceu unhas semanas despois de recibir a revista en casa.
18 anos despois de todo aquilo. Insuficiencia cardíaca [outra forma datristeza profunda].
Velaquí o conto orixinal en galego, inédito ata hoxe.
[Máis relatos meus se pinchas aquí ou na páxina ficción | non ficción do menú superior].
| omertá |
O corpo tardou os seus segundos en caer ata que resoou, contra o verán e contra todo prognóstico de vida. A nai baixou correndo as escaleiras da casa, sen agardar polo ascensor, como querendo reproducir a mesma caída do patio pero sen caída. Ortogonal. Chanzo tras chanzo.
Fun eu quen tivo que asomarse á fiestra para ver aquilo que, sen zapatillas, se dobraba nas baldosas do patio coma un anxo. Anos despois lin nalgún lugar que os suicidas que elixían a modalidade da fiestra adoitaban quitarse antes as zapatillas. Por que. Preguntábame. Por que as zapatillas e non o reloxo, ou os lentes.
Pero non era esa a pregunta, en realidade.
Os segundos que tardamos en cubrir o traxecto pola escaleira foron convenientemente cancelados da memoria. Sei que non se usou o ascensor, tal e como aconsellan en caso de incendio. Os incendios non só se alimentan de obxectos, casas ou seres vivos. Tamén os tecidos, tamén un cerebro incéndiase a si mesmo ao momento. Do seu trigo queimado renácese.
A través dos refachos de aire, pensábase. Pensábase que. A noite talvez sería fermosa. O ceo de xullo, recén sacrificado. Aquela carne golpeada era amor e era eu mesma. No meu cerebro recén queimado abrollaba a árbore desa carne golpeada, abrollaba a árbore do corazón da nai, a súa hipertensión regaba o sistema. Que hai na masa golpeada dos homes. Que hai.
Se eu vos dixese agora palabras como bágoas, como desesperación se eu escribise. Había unha chea de xente ante a pastelería. O meu tío dixo: O mozo fala. Está consciente. Anunciouno como unha boa noticia. Pero a min contraeume máis aínda: a súa dor habería ser entón consciente, milimetrada. Na familia preexistía esa intachable noción de consciencia. Dous anos antes eu bebera bastante. Nunca perdín a consciencia, xamais me separei de min. O mozo estaba consciente. Unha cae na conta de que naquela altura se trataba dun mozo.
Un policía veu falarme. É tediosa a insistencia en extraer información. No futuro condenarán esa insistencia, ese mal gusto de noticieiro. Seino. Quería mirar detrás dos ollos daquel axente cumprindo o seu traballo, cara á rúa arremuiñada entre os ocos da xente, a nai, os murmurios, as luces de emerxencia.
Había raciocinio no meu pánico. Había unha forma de protexer a unión trala fiestra. Unha fórmula de intimidade dividida polo número de ollos morbosos, de intereses en cru. A ninguén máis que á nai e a min. O resto non compuña nada.
Con todo, resultaba inesperada aquela forma de separación. Aquel acto individual por excelencia. O mozo rebolaba libros pola fiestra, voces vociferadas pola fiestra. Por que non, desde ese punto de vista, sumarse ao conxunto. A espiral do meu ADN levantouse ante min como unha cobra india. Comprendía o acto en si. A súa simetría.
Por suposto que fun a primeira en falar con el e o que me dixo, ao cabo dunhas horas nunha habitación de urxencias, foi algo como pero eu quérote. Quérovos. Debía eu interpretar todo aquilo como un acto de amor, como o preludio aparatoso e preciso para desembocar aí, nesa frase con mazaduras e ósos rotos, aínda que en aparencia a frase chegou ben aos meus oídos, completa, sen vacilacións, cumpriu co seu cometido no aire acougado a base de calmantes. Debía eu interpretar todo aquilo como o que era: unha chamada de atención desesperada, insensata. Só unha chamada de atención exercida coa forza bruta sobre o propio corpo.
O meu tío realizou unha chamada para que non se mencionase nada na prensa do día seguinte. Nada de suicidios. Nada de intentos. Eu pedinllo, expresamente. Iría con iniciais. É que non queremos nada, nin sequera con iniciais. Algún día condenarase todo iso. Esa modalidade de información. Seino.
Non acerto a explicar por que sucede cos tempos verbais. A súa capacidade de aflixir, moito maior que a dun adxectivo ou un adverbio. Irei ou non irei. Fun ou non fun. Suporía. Finxirían. Durase. Tardaron moito en adaptarse a min. A curva de ría que a familia da miña nai polo visto cruzaba a nado anos atrás: a fiestra da habitación do hospital expúñaa como un cartel de vacacións. Durmimos alí. Mamá e eu. Envolvémonos na vida. Quixemos devolverlla a el, como a un dormente nun conto, neses contos sen piedade co hálito xeado da pegada adulta. Era un mozo entón, só un mozo, un mozo, e eu podería escribir, como os poetas. Podería dicir que era belo entón. Durmido entón. E esperto á fin.
Non estiven presente o día da operación do fémur, pero sei que pediu cocacola ao espertar. Xamais bebiamos cocacola. Odiábase a cocacola. Boicoteábase, un boicot humilde e insignificante. Tomei aquela petición como un desafío á normalidade, como unha vivencia experimentada por el como unha estancia nun balneario ou nun hotel tras gañar un premio absurdo, cando aproveitamos para comprármonos chapeus que xamais nos comprariamos, para pedir pratos que xamais nos comeriamos. A anestesia provoca sede, sabémolo aínda que nunca nos anestesiaran. De novo, a cobra de ADN baila ante min. Sei o que se sente na miña especie. Podo rememorar a sede que nunca tiven.
Había un fémur roto que se soldou con parafusos.
Había muletas e, máis tarde, un bastón no paragüeiro da casa. Aquel bastón deulle un porte aristocrático uns meses. Aos trinta con bastón xa se é maldito abondo, pano granate ao pescozo.
Había a omertá familiar, como unha cousa viva que donicelaba de silencio en silencio.
As razóns dun intento de suicidio desdebúxanse co tempo. O feito de que se tratou dun intento axuda a esborranchalas. Os propios interesados esquécenas. Sobrevivir, nunha pirueta do destino, a algo pouco probable dilúe calquera ansia de ver morte.
Cinco pisos abaixo. Puido saír mal.
Había a súa supervivencia, como alcanzar o outro lado da ría entre gritos de victoria. Había un grito unánime de curmáns da infancia que non o visitaron. Todo iso percute nunha saba de hospital coma se a saba fose óso. Había un primo que había, que sobrevivía, de costas a todos.
Eu deille as grazas ao deus dos meus sete anos, ao que logo desapareceu aos meus nove.
Sei que non contei o que quería nun principio: máis profusión de detalles, as drogas exactas durante a hospitalización, o relato da cascuda que unha noite rubiu pola súa perna, o contrapeso da ferida, a calor pegañenta das noites, a falta de vontade para rehabilitarse, cada noticia analizada en todas e cada unha das súas implicaturas semánticas, o compañeiro de habitación, un home xa maior, e as cortiñas que botaron unha mañá ao redor da súa cama, todos eses detalles que pertencen tan só a tres cerebros no universo e axiña a ningún. Por non deixalos por escrito. Por non profundar na ferida ao cromosoma: ao xene que nos morde nos nosos saltos ao baleiro. No seu silencio de parede.
Sei que non son unha boa irmá por contar isto. E deste xeito. Contar é a sanción que nos impón o tempo. A víscera do amor, escalazada, como se pode.
Río
2012
Kay Nielsen, Ao leste do sol, ao oeste da lúaKay Nielsen, Ao oeste do sol, ao leste da lúa
Virando dende o lirismo instrutivo das primeiras páxinas – alla cronopia maniera-, punteando un mapa explicativo de por que un libro así ou varias nanocrónicas sobre suicidios a tiro fixo, e acabando nunha ficción como a copa dun pino, Gallo dános a súa visión concienzuda e obsesiva dese xogo coa Desdentada: a ruleta rusa. Xogar ata morrer.
Na libraría Berbiriana da Coruña, Manel Cráneo e eu presentamos o libro. Cráneo expuxo unha brillante matemática do suicidio. Pola miña banda, emocioneime e falei tantísimo que nin deixei intervir ao propio autor, que me ollaba en fite cada vez máis cabreado, tratando de colar algo polo menos de esguello. Foille imposible. Non lle quedou outra que poñerse a debuxar caladiño e cun antiface, xa nin por vernos, cego de ira. Iago Alvite, o único que o entende neses momentos asañados e salvaxes, púxolle o fondo musical a pelo. Quen vai falar do seu libro para que logo ningún dos invitados lle deixe falar do seu libro? A ver? Quen? Que despropósito é ese? Que macabra ruleta non daba caído no seu número?
Pablo Gallo empuñou algúns dos lapis desa sesión psicográfica como se fosen pequenos revólveres de cores e con eles furaba follas coma tempas. Uf, traguei saliva. Menos mal que Pablo évos un pintor salvaxe, un escritor bestial... pero un amigo pacífico. Sentín de veras non terlle deixado falar mesmo que fose un minutiño.
Por sorte os seus debuxos son ben lingoreteiros e falan e o seu libro, no breve tempo en que existe entre as mans dun lector ou lectora, fala. Fala abondo e fala ben.
Tout le reste est disque littérature.
Manual de ruleta rusa é unha refrescante e recomendable lectura de verán, ansiosa por recolleitar nas súas páxinas areas de praia entre ríos de sangue e pólvora, cun coidado cromatismo en gama cor casino [negro, vermello e verde], trazos de tinta moi variados, un detonante prólogo de Grace Morales, anécdotas, horrores, miserias e empuñaduras de nácara, gatos que si e non, suicidios cuánticos e libros que voan polos aires ante os nosos ollos pampos…
Non colle de sorpresa aos que xa sabiamos que Pablo escribía e facíao de marabilla. Dáme a sensación de que os antifaces son unha das súas prendas favoritas, así que é posible que o teñamos lido moitas veces sen saber que era el. Nesta obra tampouco sabemos moi ben se fala el ou outros, as voces entremestúranse ata artellar un libro coral. Todo dá voltas como, claro que si, unha ruleta… coma a pupila dun gato vienés que nos mira e non, coma o tambor cunha soa bala no ventre escuro dunha Colt.
Hoxe van 70 anos de Hiroshima. Durante este tempo non se nos bombardeou coa idea de que houbese unha responsabilidade humana, drástica e decisiva, detrás da maior hecatombe nuclear da historia. Ninguén pareceu sentir moi culpable por ter arrasado un par de cidades, agás o sonado caso do capitán Claude Eatherly, a rara avis de todos cantos despegaron da base de Tinian, no Pacífico, aquela mañá de agosto, e dos que dende Washington comandaban a operación dende había meses.
O horror do home contra o home xermola en moitos casos do banal, como observou a pensadoraHannah Arendt: as maiores crueldades lévanse a cabo por humanos que non se detiveron a pensar en se eran bos ou malos. O coronel Paul Tibbets bautizou o avión que portaba a bomba co nome da súa nai, a señora Enola Gay Tibbets, e bautizou a cabeza de uranio Little Boy, neniño. Un detalle que máis parece para unha inocentada que para unha masacre, xa que ninguén semella dubidar de facer o correcto nese escenario: as nais e os cativos envolven a misión como anxos do fogar, protectores, beatíficos. Enola Gay, Little Boy. 80.000 civís mortos dunha sentada. Moitos máis nos días e anos sucesivos, por feridas, queimaduras, síndrome radioactiva aguda, radiotoxemia, malformacións, cancro.
A maldade provén da idiotez, un biscoito que se deixa dez minutos máis no forno, un pícaro que xoga cun arco e unhas frechas a matar merlos. Non se pensa moito. Vai para adiante. Porque si. Porque se pode. Porque vai sol.
Sapiens: é incrible, dicídeme tamén vós por favor que é incrible que sexa aínda agora cando se está reconstruíndo, enfiando o relato dos ataques nucleares a Hiroshima e Nagasaki en agosto de 1945, cando a miña nai tiña 5 anos. Agora. Que pasou todo este tempo. Que resplandor cegou a Terra. É que se pensaba que aquilo fora o correcto? O que cumpría facer?
❂
Estes días leo a Lewis Thomas, un médico, ensaísta e poeta non moi coñecido, e as súas finísimas reflexións sobre a natureza humana e o seu encaixe na natureza cósmica. A ciencia alivia a dor, sen dúbida, a dor pola morte de seres queridos ou por masacres afastadas no espazo e no tempo, pero non se limita a facelo con analxésicos de farmacia. Faino tamén coa sabedoría do que é indiferente á dor humana, malia que profundamente enlazado a ela: se somos po de estrelas, nalgún lugar dese po de estrelas xestouse a nosa capacidade de empatizar coa dor allea, sufrir pola perda, comprender. Un intrincado labirinto celular e nervioso que procede do ventre das nebulosas. Unha indiferenza que non nos é indiferente. Pero indiferenza, ao fin e ao cabo, tranquila sucesión de nadas e estoupidos. A falta de dor que alivia a dor.
[Vou pola casa e, se de súpeto penso en ti, só digo unha palabra, algo que preciso pronunciar en alto, como unha masa de aire ardente. Cariño. É canto digo de ti. E o teu nome. Guillermo.]
Coido que é a primeira vez que Lewis Thomas se traduce a galego, corrixídeme se me equivoco. Sei de sobra que ninguna editorial galega está a estas alturas do século disposta a publicar a alguén así [ningunha quixo a Carl Sagan, por exemplo], por iso pendúroo aquí. Subo a esta web o que a min me prestaría ler en galego e ninguén publica.
Así que de seguido traduzo algunhas das peciñas de reloxería do seu pensamento -extraídas de volumes, como La medusa y el caracol, artigos ou entrevistas-, a não perder:
«O noso comportamento cara aos outros é o máis estraño, impredicible e incomprensible de todos os fenómenos cos que temos a obriga de convivir. En toda a natureza, non hai nada tan ameazador para a humanidade como a humanidade mesma.»
Our behavior toward each other is the strangest, most unpredictable, and most unaccountable of all the phenomena with which we are obliged to live. In all of nature, there is nothing so threatening to humanity as humanity itself.
☄
«A clonación de humanos figura na meirande parte das listas de asuntos preocupantes en Ciencia, canda o control da conduta, enxeñería xenética, cabezas transplantadas, poesía por ordenador e a proliferación sen freo de flores de plástico.»
The cloning of humans is on most of the lists of things to worry about from Science, along with behaviour control, genetic engineering, transplanted heads, computer poetry and the unrestrained growth of plastic flowers.
☄
«Deixamos trazas de nós alá onde imos, en calquera cousa que toquemos.»
We leave traces of ourselves wherever we go, on whatever we touch.
☄
«Un enxame de abellas sabe expresar a hora do día, calcular a xeometría da posición solar, debater sobre a mellor localización da vindeira colmea. As abellas observan moito e moi polo miúdo ás outras abellas, seica saben o que acontece logo de cravaren o aguillón e fanno igual.»
A multitude of bees can tell the time of day, calculate the geometry of the sun’s position, argue about the best location for the next swarm. Bees do a lot of close observing of other bees; maybe they know what follows stinging and do it anyway.
☄
«As formigas parécense tanto aos humanos que resultan embarazosas. Cultivan fungos, pastorean pulgóns como gando, envían tropas á guerra, usan substancias químicas para asustar e confundir aos enemigos, capturan escravos, fomentan o traballo infantil, intercambian información a esgalla. Fan de todo, excepto ver a tele.»
Ants are so much like human beings as to be an embarrassment. They farm fungi, raise aphids as livestock, launch armies into war, use chemical sprays to alarm and confuse enemies, capture slaves, engage in child labour, exchange information ceaselessly. They do everything but watch television.
☄
«Vivimos nunha matriz danzante de virus; revoan, como abellas, de organismo en organismo, de planta a insecto a mamífero ata min e volta outra vez, e ao océano, arrastrando pezas do xenoma este, febras de xenes do de máis alá, a transplantaren enxertos de ADN, paseándose pola herdanza como por unha festa rachada.»
We live in a dancing matrix of viruses; they dart, rather like bees, from organism to organism, from plant to insect to mammal to me and back again, and into the sea, tugging along pieces of this genome, strings of genes from that, transplanting grafts of DNA, passing around heredity as though at a great party.
☄
«A uniformidade da vida na Terra, máis abraiante que a súa diversidade, responde á alta probabilidade de que procedamos, en orixe, dunha soa célula, fertilizada nun relampo mentres a Terra arrefriaba.»
The uniformity of the earth’s life, more astonishing than its diversity, is accountable by the high probability that we derived, originally, from some single cell, fertilized in a bolt of lightning as the earth cooled.
☄
«Estatisticamente, a probabilidade para calquera de nós de estarmos aquí é tan pequena que cabería pensar que o simple feito de existir haberíanos manter nunha satisfeita luminaria de abraio.»
Statistically, the probability of any one of us being here is so small that you’d think the mere fact of existing would keep us all in a contented dazzlement of surprise.
☄
«Tendemos a pensar en nós mesmos como as únicas creacións completas da natureza, pero diso nada. A unicidade é unha propiedade tan común dos seres vivos que realmente xa non hai nada único nela. Un fenómeno non pode ser único e universal ao mesmo tempo.»
We tend to think of our selves as the only wholly unique creations in nature, but it is not so. Uniqueness is so commonplace a property of living things that there is really nothing at all unique about it. A phenomenon can’t be unique and universal at the same time.
☄
«Somos, se cadra o único entre as criaturas da Terra, o animal preocupado. Andamos preocupadísmos polas nosas vidas, temendo o futuro, insatisfeitos co presente, incapaces de asumir a idea da morte, incapaces de quedármonos quietiños.»
«Moi poucos recoñecen a ciencia como a grande aventura que realmente é, a máis intrépida de todas as exploracións emprendidas polo ser humano, a oportunidade de contemplar o nunca visto, a manobra máis astuta para descubrir como funciona o mundo.»
Very few recognize science as the high adventure it really is, the wildest of all explorations ever taken by human beings, the chance to glimpse things never seen before, the shrewdest maneuver for discovering how the world works.
☄
«A música é un intento de explicármonos a nós mesmos como nos traballa o cerebro. Escoitamos a Bach fascinados, porque iso é escoitar unha mente humana.»
Music is the effort we make to explain to ourselves how our brains work. We listen to Bach transfixed because this is listening to a human mind.
☄
«Sosteño, malia a evidencia actual contra tal afirmación, que nacemos e medramos con debilidade os uns polos outros, e contamos con xenes para iso. Pódesenos dicir o contrario, xa que a mensaxe xenética é como unha música distante, e algúns de nós somos duros de oído. As sociedades son cacaos ruidosos, e afogan o son do que somos e a nosa conexión.»
I maintain, despite the moment’s evidence against the claim, that we are born and grow up with a fondness for each other, and we have genes for that. We can be talked out of it, for the genetic message is like a distant music, and some of us are hard-of-hearing. Societies are noisy affairs, drowning out the sound of ourselves and our connection.
☄
«Os animais dispoñen de xenes para o altruísmo, e tales xenes seleccionáronse na evolución de moitas criaturas pola vantaxe que conferían para a supervivencia continua da especie.»
Animals have genes for altruism, and those genes have been selected in the evolution of many creatures because of the advantage they confer for the continuing survival of the species.
☄
«Non estamos feitos, tal e como supuxemos sempre, de partes empaquetadiñas de nós mesmos sucesivamente enriquecidas. Estamos compartidos, alugados, ocupados. No interior das nosas células, dirixíndoas, fornecéndolles a enerxía oxidativa que nos impulsa a mellorarmos cada novo día, residen as mitocondrias e, en sentido estrito, elas non son nosas.»
We are not made up, as we had always supposed, of successively enriched packets of our own parts. We are shared, rented, occupied. At the interior of our cells, driving them, providing the oxidative energy that sends us out for the improvement of each shining day, are the mitochondria, and in a strict sense they are not ours.
☄
«Non vou comparar as formigas coas persoas, pero aquelas bríndannos un modelo de como membros individuais dunha comunidade poden devir tan organizados que terminan por asemellárense, de feito, a un gran cerebro colectivo. A nosa propia poboación en auxe e a tecnoloxía das comunicacións lévannos por aí.»
I won’t compare ants and people, but ants give us a useful model of how single members of a community can become so organized that they end up resembling, in effect, one big collective brain. Our own exploding population and communication technology are leading us that way.
☄
«Somos tan listos como cremos ser, pero habemos selo máis aínda cando aprendamos a utilizar non un só cerebro senón a acumular un grande número de cerebros. Estamos a un nivel tecnolóxico no que somos quen de compartir información e pensar colectivamente sobre os nosos problemas. Facémolo en ciencia seguido; non vexo razón para non facelo tamén noutros empeños.»
We’re as clever as we think we are, but we’ll be a lot cleverer when we learn to use not just one brain but to pool huge numbers of brains. We’re at a level technologically where we can share information and think collectively about our problems. We do it in science all the time – there’s no reason why we can’t do it in other endeavors.
☄
«Baixo as condicións idóneas, se hai oportunidade, dúas células de fontes estremadamente diferentes, poñamos unha célula de lévedo e un eritrocito de polo, entrarán en contacto, fusionaranse, os dous núcleos fusionaranse tamén, e a nova célula híbrida dividirase agora nunha monstrosa proxenie. As células núas, sen o máis mínimo respecto por si mesmas, non parecen ter ningún sentido do eu.»
Given the opportunity, under the right conditions, two cells from wildly different sources, a yeast cell, say, and a chicken erythrocyte, will touch, fuse, and the two nuclei will then fuse as well, and the new hybrid cell will now divide into monstrous progeny. Naked cells, lacking self-respect, do not seem to have any sense of self.
☄
«Non hai cousa como a agonía do morrer. Estou bastante seguro de que a dor se desactiva no intre da morte. Verás, algo acontece cando o corpo sabe que está a piques de irse. As células do hipotálamo e a glándula pituitaria ceiban hormonas péptidas. Endorfinas. Estas péganse ás células responsables da sensación de dor.»
There’s really no such thing as the agony of dying. I’m quite sure that pain is shut off at the moment of death. You see, something happens when the body knows it’s about to go. Peptide hormones are released by cells in the hypothalamus and pituitary gland. Endorphins. They attach themselves to the cells responsible for feeling pain.
☄
«Grazas á descendencia desta célula nai tomamos o noso aspecto; aínda compartimos xenes, e o parecido das enzimas da herba coas das baleas é, de feito, un parecido de familia.»
It is from the progeny of this parent cell that we all take our looks; we still share genes around, and the resemblance of the enzymes of grasses to those of whales is in fact a family resemblance.
O pasado 1 de xullo na Cidade da Culturao Salón de Actos do CINCdeixou espazo para unha das maiores eminencias vivas sobre o modelo do universo multidimensional, encadrado dentro da cosmoloxía das branas e baseado na Teoría de Cordas e a Teoría M : a investigadora da Universidade de Harvard, Lisa Randall [acompañada polos físicos José Edelstein, Javier Mas e Jorge Mira].
«Deixou espazo» é un dicir.O lugar elixido para a conferencia tiña capacidade para menos da metade das persoas que nos achegamos ata alí dende toda Galiza [unha das físicas téoricas máis célebres do mundo -un mundo tan XY e unha XX aí, metida na fariña cuántica!-, de balde, por vez primeira aquí… era visto]. A Cidade da Cultura aparecéusenos de novo -ademais de como pista espacial de aterraxe- como un monstroso continente con problemas para se encher de contidos. Ou para prever cando se vai encher.
Non hai dimensións ocultas na Cidade da Cultura, para desgraza das ducias de persoas que tiveron que volver saír do Salón de Actos porque non collían e, por razóns de seguridade, non puideron sentar no chan ou nunhas cadeiras exentas. A porta única dese salón é estreita e alta, iso si, altirma: se cadra deseñada para cando o ser humano desenvolva áse poida saír voando en caso de emerxencia, ademais de reptando. Namentres, seguimos ancorados á nosa querida forza de gravidade [«rameira desapiadada!»], por débil que sexa, e daí que moitas físicas, investigadores, estudantes e curiosos quedaran fóra dese pregue ganchillado de Universo no Gaiás, que nos custara un disparate aos galegos…
Non me quedou outra que converter ao meu fillo -que sentara rápido coma un lóstrego na única butaca libre – nunha escultura-oda á multidimensión: puiden ficar como espectadora só se el sentaba no meu colo. E sobre os seus xeonllos un libraco de 5 quilos, por se aburría. Nai-fillo-libraco.Tres obxectos voluminosos do universo coñecido repregados sobre unha soa cadeira. Acabei feita unha brana. Unha brana por ti, Lisa. Pero non adiantemos conceptos.
Lisa Randall
A propia Lisa Randall -ademais dos organizadores e presentadores- desculpouse pola xente que quedou fóra. Con todo, o acontecido pode lerse como sinal de que se cadra a física de partículas e a cosmoloxía interesan máis do que parece. E, sen dúbida, a iniciativa de traela foi estupenda, un luxazo. Os tres anfitirións, tras certos intentos de negociación -sen froito- deron inicio ao acto ante menos de 200 persoas.
Javier Mas e José Edelstein, profesores ambos da área de física teórica na Facultade de Física de Santiago de Compostela, prepararon o terreo cuns relatorios amenos sobre o quid da cuestión, é dicir, a gravidade, Einstein e furados negros, incidindo no motivo do acto: o Ano da Luz que, entre outros eventos, homenaxea a publicación hai 100 anos do artigo sobre teoría de relatividade xeral [e o efecto fotoeléctrico derivado] de Albert Einstein. De la manzana al agujero del gusano: cien años de Relatividad General era o título da charla de Javier Mas Sole; El universo de Einstein: del Big Bang a los agujeros negros a de José Edelstein.
«Es bonito que los humanos vivamos en el lugar donde el tiempo transcurre más despacio», dixo Edelstein lembrando unha das consecuencias da relatividade: canto máis preto do chan desta Terra nosa, a gravidade é máis forte e o tempo transcorre máis lento -e más rápido lonxe do efecto gravitarorio-. [Ese foi o punto de drama familiar do que tirou partido Interstellar, de C. Nolan].
O físico Javier Mas con unha das mazás da súa charlaO físico José Eldestein, ante unha pintada da ecuación de campo de Einstein-Hilbert
A charla de Lisa Randall non despregou moita pirotecnia -vou pasar por alto que alguén na sala puxera o tradutor simultáneo a un volume obsceno e os que non o tiñamos houbemos sufrilo- e, probablemente, para alguén familiarizado con «Universos ocultos» -ese título que pode parecer new-age cando non o é en absoluto-, na estupenda edición de Acantilado, non achegou maior novidade que a exposicion da súa teoría, agás a ópera multidimensional á que aludiu ao finalizar a charla. Digo isto para tranquilizar a todos os que quedaron fóra, claro.
Expuxo o modelo Randall-Sundrum comezando polo básico: a nosa maneira de ver o mundo pérdese detalles. Detalles preciosos a ollos de física. É máis: a nosa maneira de ver o mundo depende da escala na que nos movamos. E máis aínda: algo ten que explicar que a forza da gravidade sexa tan feble [ a máis feble das 4 forzas fundamentais coñecidas polo de agora: a nuclear forte, a nuclear débil, a electromagnética e a de gravidade]…
«Without the Heart There Can be no Understanding Between The Hand and the Mind». Libro alterado. Rachael Ashe
A idea de movernos por un universo con máis dimensións das catalogadas xorde de que alguén se fixera esta pregunta: «Por que só 3?» E a súa resposta, polo de agora e á espera de que o Colisionador de Hadróns colisione partículas como debe, é a conxectura de que han existir máis: 4 ou 5 como mínimo.
No devandito libro, Randall expuña algunhas nocións fundamentais para prepararnos para o salto de varias ordes de magnitude na que se aventuran conxecturas como a súa á espera de que en Suíza berren Eureka se se confirma.
Unha desas nocións fundamentais é o inmenso salto de enerxía ao que nos estamos movendo, mensurable noutra escala:
«Os físicos de partículas miden a enerxía en unidades de electronvoltios. TeV equivale a un billón de electronvoltios. Isto é unha enerxía altísima e desafía os límites da tecnoloxía moderna, pero resulta baixa dende a perspectiva da gravidade cuántica, cuxas consecuencias é probable que só se mostren a enerxías 16 ordes de magnitude máis altas. Esta escala de enerxía é interesante, porque sabemos que a parte da teoría non descuberta aínda, relacionada con outorgarlles masas ás partículas elementais, debería atoparse aquí.
[…]
Retrocedendo aos primeirísimos comezos, o Universo enteiro podería terse comprimido até o tamaño dunha partícula elemental. As flutuacións cuánticas terían sacudido o universo todo e debeu de existir un vínculo esencial entre a cosmoloxía e o micromundo.»
Dimensións do espazo. Cantas? Como?
A física de Harvard fixo referencia na súa obra á brecha entre matemáticas e física de cordas:
«Un detalle bastante inusual da teoría de cordas -dende o punto de vista da socioloxía e a historia da ciencia-, é que se trata dun dos poucos exemplos onde a física se viu detida pola falta das matemáticas precisas. No pasado, os físicos botaban man no andel de matemáticas xa anticuadas. Einstein empregou a xeometría non euclidiana do século XIX e os pioneiros da teoría cuántica usaron teorías de grupos e ecuacións diferenciais que en esencia levaban funcionando dende moito antes. Pero a teoría de cordas plantexa problemas matemáticos sen solución aínda e en realidade achega a física á matemática.»
E dun xeito tirando a poético -«origami», «granuloso»-, explicounos as anfractuosidades, os pregues e grutas mínimas de todo ese micromundo [cousa que me fai pensar que, de parecerse a algunha paisaxe deste planeta, a topografía cuántica ten máis de ría galega que de deserto de Atacama, por exemplo]:
«A teoría de cordas é o enfoque dominante agora, e colleitou xa algúns éxitos, pero a cousa é se vai desenvolver até o punto de que sexamos en verdade quen de resolver problemas demostrables empiricamente. Se non salvamos a brecha entre esta teoría de dez dimensións e o que observamos, paralizarase en seco. Na meirande parte das versións da teoría de cordas, as dimensións extra por riba das tres habituais están todas enrodeladas moi preto, de xeito que cada punto do noso espazo ordinario é como un intrincado deseño de origami en seis dimensións. Vemos só tres dimensións, o resto son invisibles para nós porque están moi enrodeladas. Se ollas unha agulla semella unha liña de unha soa dimensión dende lonxe, pero en verdade é tridimensional. De xeito análogo, as dimensións extra poderían observarse se ollases as cousas dende moi moi preto. O espazo a unha escala diminuta é granuloso e complexo: a súa lisura é unha ilusión da grande escala. Tal é o punto de vista convencional nestas teorías de cordas.»
[…]
«Segundo esta teoría habería outros universos, se cadra separados do noso por unha distancia microscópica; sen embargo, esa distancia mídese na cuarta dimensión, da que non somos conscientes. Prisioneiros das nosas tres dimensións, non somos quen de detectar directamente esoutros universos. É como unha morea de bichiños a se arrastar nunha enorme folla de papel bidimensional, e que nunca saberá da outra morea de bichos a se arrastaren por outra folla de papel, se cadra a moi pouca distancia na terceira dimensión.»
Lisa Randall and her brane new world
Como explica Francisco R. Villatoro no blog La ciencia de la mula Francis, «Su idea [de Randall] es que las partículas del modelo estándar están en una brana 4D y las partículas supersimétricas están “secuestradas” en otra brana 4D diferente a la nuestra, ambas formando parte de un universo 5D (llamado bulk)».
Brana é unha abreviatura de membrana. É dicir, membranas que son outra cousa. Como profana, resúltame difícil imaxinalas. Quizais unha especie de circuítos, de vías de tren, que manteñen atadas as partículas a un determinado número de dimensións. Non obstante, a idea de brana ten algo brando, algo flexible, que me despista.
Así se comportan as partículas no modelo Randall-Sundrum, un «brane new world» que pode soar estraño:
«As branas son especiais, particularmente no contexto da teoría de cordas, porque existe un mecanismo natural que confina as partículas á brana; deste xeito, non todo ten por que desprazarse por dimensións extra, mesmo se esas dimensións existen. As partículas confinadas na brana terían un momentum e un movemento só ao longo da brana, igual que as pingas de auga na superficie da túas cortinas de baño. As branas dan pé a todo un conxunto de posibilidades na física das dimensións extra, porque as partículas confinadas á brana terán máis ou menos o aspecto que terían nun mundo de tres-dimensións-máis-unha; nunca se aventuran alén diso. Protóns, electróns, quarks, todo tipo de partículas elementais poderían estar obrigadas a ficar na brana. Nese caso, cabería preguntarse para que nos han importar o máis mínimo as dimensións extra, se malia a súa existencia as partículas que conforman o noso mundo non as penetran xamais. Porén, aínda que todas as partículas coñecidas no modelo estándar fican na brana, isto non se cumpre para a gravidade. Os mecanismos para confinar partículas e forzas mediatizadas polo fotón ou o protón electrogauge á brana non funcionan na gravidade. A gravidade, segundo a teoría xeral da relatividade, debe existir necesariamente nunha xeometría completa do espazo. Alén diso, unha teoría gravitacional consistente esixe que o gravitón, a partícula que media na gravidade, ten que se emparellar a calquera fonte de enerxía, tanto se esa fonte está confinada á brana coma se non. Dese xeito, o gravitón tería que atoparse na rexión que envolve a xeometría completa de maiores dimensións: unha rexión coñecida como o bulk [o vulto, a mole] -porque podería haber fontes de enerxía alí-. Finalmente, existe unha explicación na teoría de cordas a por que o gravitón non está pegado a brana ningunha: o gravitón vai vencellado á corda pechada, e só as cordas abertas poden ancorarse a unha brana.»
Entre o público, algo que chamou a atención das inquedanzas de Randall foi o seu interese pola arte e a ciencia e por mesturar nocións da súa teoría con expresións artísticas, en concreto a ópera. En Hypermusic, Prologue. A projective opera in seven planes,con texto da propia Randall e música do compositor Héctor Parra, unha muller [a soprano] adéntrase na quinta dimensión en tanto que o home [o barítono] non a segue. Mmmm, dá para matinar no tema.
Tradución ao galego de Estíbaliz…Espinosa
No vello debate sobre se a sintaxe conforma ou non o pensamento matemático – a linguaxe prodixiosa que semella ir aproximándose, non sabemos se asintoticamente ou non, ao que existe aí fóra-, vou romper unha lanza a favor da poesía como magma onde metemos os ollos para dexergar posibilidades, torsións espaciais, esguinces de perspectiva.
No libro Árbol adentroo poeta Octavio Paz escribía un longo e mesmerizante poema: La casa de la mirada. Se ben o pretexto era a pintura coido que, sendo como era un poeta leviatán, saíuse de si mesmo, foise e non regresouse para brindarnos un mantra sobre arquitecturas imposibles e sobre canto saber temos os humanos na caixa do cranio. Todo remexido coa súa palabra untuosa, de pranta carnívora. Unha xoia de ritmo e drogaína lírica.
Que foi primeiro? O noso devezo semático polo imposible ou a deriva matemática que nos conduce ao imposible? Igual é unha simbiose, unha cooperación. Non sabemos que pensaría Octavio Paz, pero a súa verba, a súa mirada, reverberan. Eis un anaco desa marabilla de poema:
[…]
Sigues el rumor de tu sangre por el país desconocido que inventan tus ojos
y subes por una escalera de vidrio y agua hasta una terraza.
Hecha de la misma materia impalpable de los ecos y los tintineos,
la terraza, suspendida en el aire, es un cuadrilátero de luz, un ring magnético
que se enrolla en sí mismo, se levanta, anda y se planta en el circo del ojo,
géiser lunar, tallo de vapor, follaje de chispas, gran árbol que se enciende y apaga y enciende:
estás en el interior de los reflejos, estás en la casa de la mirada,
has cerrado los ojos y entras y sales de ti mismo a ti mismo por un puente de latidos:
EL CORAZÓN ES UN OJO.
Estás en la casa de la mirada, los espejos han escondido todos sus espectros,
no hay nadie ni hay nada que ver, las cosas han abandonado sus cuerpos,
no son cosas, no son ideas: son disparos verdes, rojos, amarillos, azules,
enjambres que giran y giran, espirales de legiones desencarnadas,
torbellino de las formas que todavía no alcanzan su forma,
tu mirada es la hélice que impulsa y revuelve las muchedumbres incorpóreas,
tu mirada es la idea fija que taladra el tiempo, la estatua inmóvil en la plaza del insomnio,
tu mirada teje y desteje los hilos de la trama del espacio,
tu mirada frota una idea contra otra y enciende una lámpara en la iglesia de tu cráneo,
pasaje de la enunciación a la anunciación, de la concepción a la asunción,
el ojo es una mano, la mano tiene cinco ojos, la mirada tiene dos manos,
estamos en la casa de la mirada y no hay nada que ver, hay que poblar otra vez la casa del ojo,
hay que poblar el mundo con ojos, hay que ser fieles a la vista, hay que
CREAR PARA VER.
La idea fija taladra cada minuto, el pensamiento teje y desteje la trama,
vas y vienes entre el infinito de afuera y tu propio infinito,
eres un hilo de la trama y un latido del minuto, el ojo que taladra y el ojo tejedor,
al entrar en ti mismo no sales del mundo, hay ríos y volcanes en tu cuerpo, planetas y hormigas,
en tu sangre navegan imperios, turbinas, bibliotecas, jardines,
también hay animales, plantas, seres de otros mundos, las galaxias circulan en tus neuronas,
al entrar en ti mismo entras en este mundo y en los otros mundos,
entras en lo que vio el astrónomo en su telescopio, el matemático en sus ecuaciones:
el desorden y la simetría, el accidente y las rimas, las duplicaciones y las mutaciones,
el mal de San Vito del átomo y sus partículas, las células reincidentes, las inscripciones estelares.
Se queredes botar un ollo aos textos orixinais de Lisa Randall, velaquí:
Particle physicists measure energy in units of electron volts. “TeV” means “a trillion electron volts.” This is a very high energy and challenges the limits of current technology, but it’s low from the perspective of quantum gravity, whose consequences are likely to show up only at energies 16 orders of magnitude higher. This energy scale is interesting, because we know that the as-yet-undiscovered part of the theory associated with giving elementary particles their masses should be found there… Back at the very beginning, the entire universe could have been squeezed to the size of an elementary particle. Quantum fluctuations could shake the entire universe, and there would be an essential link between cosmology and the microworld.
[…]
The one thing that’s rather unusual about string theory from the viewpoint of the sociology and history of science is that it’s one of the few instances where physics has been held up by a lack of the relevant mathematics. In the past, physicists have generally taken fairly old-fashioned mathematics off the shelf. Einstein used 19th-century non-Euclidean geometry, and the pioneers in quantum theory used group theory and differential equations that had essentially been worked out long beforehand. But string theory poses mathematical problems that aren’t yet solved, and has actually brought math and physics closer together.
[…]
String theory is the dominant approach right now, and it has some successes already, but the question is whether it will develop to the stage where we can actually solve problems that can be tested observationally. If we can’t bridge the gap between this ten-dimensional theory and anything that we can observe, it will grind to a halt. In most versions of string theory, the extra dimensions above the normal three are all wrapped up very tightly, so that each point in our ordinary space is like a tightly wrapped origami in six dimensions. We see just three dimensions; the rest are invisible to us because they are wrapped up very tightly. If you look at a needle, it looks like a one-dimensional line from a long distance, but really it’s three-dimensional. Likewise, the extra dimensions could be seen if you looked at things very closely. Space on a very tiny scale is grainy and complicated — its smoothness is an illusion of the large scale. That’s the conventional view in these string theories.
[…]
According to this theory, there could be other universes, perhaps separated from ours by just a microscopic distance; however, that distance is measured in some fourth spatial dimension, of which we are not aware. Because we are imprisoned in our three dimensions, we can’t directly detect these other universes. It’s rather like a whole lot of bugs crawling around on a big two-dimensional sheet of paper, who would be unaware of another set of bugs that might be crawling around on another sheet of paper that could be only a short distance away in the third dimension.
[…]
Branes are special, particularly in the context of string theory, because there’s a natural mechanism to confine particles to the brane; thus not everything need travel in the extra dimensions, even if those dimensions exist. Particles confined to the brane would have momentum and motion only along the brane, like water spots on the surface of your shower curtain. Branes allow for an entirely new set of possibilities in the physics of extra dimensions, because particles confined to the brane would look more or less as they would in a three-plus-one-dimension world; they never venture beyond it. Protons, electrons, quarks, all sorts of fundamental particles could be stuck on the brane. In that case, you may wonder why we should care about extra dimensions at all, since despite their existence the particles that make up our world do not traverse them. However, although all known standard-model particles stick to the brane, this is not true of gravity.The mechanisms for confining particles and forces mediated by the photon or electrogauge proton to the brane do not apply to gravity. Gravity, according to the theory of general relativity, must necessarily exist in the full geometry of space. Furthermore, a consistent gravitational theory requires that the graviton, the particle that mediates gravity, has to couple to any source of energy, whether that source is confined to the brane or not. Therefore, the graviton would also have to be out there in the region encompassing the full geometry of higher dimensions—a region known as the bulk—because there might be sources of energy there. Finally, there’s a string-theory explanation of why the graviton is not stuck to any brane: The graviton is associated with the closed string, and only open strings can be anchored to a brane.
Jean-Henri Fabre. Que personaxe. Morreu hai 100 anos tras pasar a vida pateando a Provenza, sobre todo en pos de insectos e arácnidos, e esmelgando observacións sobre eles para mesturalas con ideas e poemas propios. Contemporáneo de Darwin, pero antievolucionista. Autodidacta. Crente. Fisgón. Dez tomos de «Souvenirs entomologiques».
Dez tomos de souvenirs entomologiques se balanceaban sobre la tela de una araña. Como veían que no se caían…
E trufando todo ese detallado -e non menos lírico- estudo, matemáticas: xeometría das tearañas. Un capítulo memorable, cheo de espirais logarítmicas, número e, eadem mutata resurgo, parábolas, cunchas de Ammonites e demais familia espiral. Un capítulo que, algún día, me gustaría traducir completo para SagaS…
Por certo, tomo unha licencia estival e traduzo Souvenirs entomologiques non como «Recordos entomolóxicos» -a súa versión máis exacta-, senón que retomo esa palabra que adoro: CHILINDRADA.
Unha chilindradiña entomolóxica de monsieur Fabre entre mergullo e mergullo.
«E velaquí que o abracadabrante número e reaparece, inscrito nun fío de Araña. Nunha mañá bretemosa examinemos a tearaña que se acaba de tecer durante a noite. Debido á súa humidade, os pegañentos fíos están cargados de gotiñas e, cambando polo peso, convertéronse nunha morea de catenarias, nunha morea de grilandas de xemas brillantes, delicadas cadeas dispostas en exquisita orde e a se curvar como randeeiras. Se o sol atravesa a néboa, todo se ilumina de fogos iridiscentes e converte nunha espléndida lámpada de araña.
O número e na súa gloria toda.»
Chilindradas entomolóxicas, Jean-Henri Fabre
Tradución de Estíbaliz…Espinosa
Que pinta o número e en todo isto? Por ser el quen está detrás de todo crecemento constante [colonia de bacterias, por exemplo] e de toda curva a pendurar no espazo entre dous puntos [catenarias, pontes colgantes e fíos de arañeira], velaí a súa fórmula: e é igual ao límite cando n tende a infinito de 1 máis 1 entre n elevado a n.
Arañeira orballada en Dexo, 2011
«Voici que l’abracadabrant nombre e reparaît, inscrit sur un fil d’Araignée. Considérons, par une matinée brumeuse, le réseau qui vient d’être construit pendant la nuit. A cause de leur hygrométrie, les gluaux se sont chargés de gouttelettes et, fléchissant sous le poids, sont devenus autant de chaînettes, autant de chapelets de gemmes limpides, gracieux chapelets rangés en ordre exquis et retombant en courbes d’escarpolette. Si le soleil perce le brouillard, l’ensemble s’illumine de feux diaprés et devient splendide girandole. Le nombre e est dans toute sa gloire.»
Debo dicir que estilisticamente é endiañado e non me resulta fluído para nada, pero Stephen Jay Gould foi, ademais de paleontólogo, un decisivo e incisivo pensador da nosa época e concordo -e agradezo- co seu enfoque desparasitado sobre a literatura e a ciencia. Que rescatase a alguén tan sui generis e inclasificable como o gran clasificador de bolboretas -e escritor- Vladimir Nabokovfaino acredor dunha sensibilidade sen prexuízos con respecto ás humanidades e as artes. E isto que traducín publicábase en 2002, cando ciencias e humanidades adoitaban vivir en apartamentos separados. Arriscar sempre é pagar o prezo de ser raruno, do contrario non é arriscar. Bravo, Stephen! -bravo Vladimir!-.
Os seguintes fragmentos proceden do ensaio «O paradoxo da promiscuidade intelectual » recollido no volume «Acabo de aterrar: o Fin dun Principio en Historia Natural», publicado en 2002 en inglés e en 2007 en castelán por Crítica -na fabulosa colección Drakontos, que tantas alegrías mentais alumeou-.
No percorrido destas liñas, Gould alicerza unha idea motriz: a arte [ou a literatura, xa que as toma indistintamente] e a ciencia e, en última instancia, a creatividade humana, teñen a súa orixe na mesma unidade mental que subxace a cada disciplina. Ambas son fillas tanto da imaxinación como da observación.
A ciencia non se limita a unha colección de datos e a literatura non é un xéiser de inspiración convulsa que vén dunha das lúas de Xúpiter. Viven interconectadas, ganchilladas ao mesmo cerebro cunhas agullas do 6. E Nabokov é a súa proba vivinte -como coidador dos lepidópteros no Museo da Universidade de Harvard, na que el mesmo era profesor- de que un pode ser sublime como escritor sen deixar por iso de ser sublime como taxónomo de bolboretas azuis. É máis, pode que incluso ser sublime nunha cousa é o que lle leve a ser sublime na outra.
Os extractos están recolleitados da web brainpickings.org curada por María Popova e foron sementados a galego por Estíbaliz…Espinosa. E, por suposto, debo lembrar á primeira persoa que me falou de Nabokov, me puxo nas mans Lolita e me explicou que o ruso aristócrata era afeccionado ás bolboretas, que capturaba coa súa dona Vera; a persoa a quen dedico todo canto escribo dende sempre e así seguirá a ser, xa que el sementou en min a curiosidade e o asombro por todo, así fose mundo natural ou de tinta e sintaxe. O meu irmán maior. Guillermo.
«Tendemos a unha apracible tolerancia cando grandes pensadores e artistas se dedican a actividades dispares como hobby inofensivo, furtando pouco tempo aos seus logros fundamentais… Lamentámonos se temos a sensación de que un interese subsidiario roubou resultados preciosos dunha empresa principal de enorme valor… Cando caemos na conta de que unha paixón secundaria subtraeu tempo substancial dunha fonte primaria de fama, tratamos de aliviar a nosa dor por novelas perdidas, sinfonías ou descubertas autoconvencéndonos de que un amor subsidiario do heroe debe de ter conformado ou enriquecido a actividade principal: noutras palabras, que a perda en cantidade podería verse compensada cun aumento na calidade.
Nabokov non era un amateur [no sentido pexorativo do termo], senón un taxonomista profesional de arriba a abaixo, totalmente cualificado e de claro talento, con recoñecida autoridade de primeira orde na bioloxía e clasificación dun taxón concreto, as Polyommatini Latinoamericanas, popularmente coñecidas entre os afeccionados ás bolboretas como as «blues».
Ningunha paixón ardeu tanto nin tan fondamente na vida de Nabokov como o seu amor pola historia natural e a taxonomía das bolboretas. Comezara ben cativo, estimulado por unha tradición de estudo da historia natural entre as clases altas da intelligentsia rusa [por non falar das cómodas vantaxes económicas de tempo, recursos e oportunidades].
[…]
As razóns comunmente esgrimidas para atribuirlle a Nabokov un estatus de amateur ou mesmo de só dilettante proceden da simple ignorancia das definicións aceptadas en canto á profesionalización neste campo.
[…]
Nabokov adoraba as súas bolboretas tanto como a súa literatura. Traballou durante anos como un completo taxonomista profesional, publicando máis dunha ducia de papers que constitúen a proba dun tempo substancial.
[…]
Todos os eidos contan con petardos e imbéciles, así ocupen altos postos!
[…]
Na procura dalgunha explicación para esta mágoa lexítima, podemos consolarnos sostendo que o xenio transcendente de Nabokov permitiulle facer tales contribucións innovadoramente únicas e distintivas tanto para literatura como para os lepidópteros. Por moito que desexásemos que el tivese distribuído doutro xeito o seu tempo, podemos, con xusta xenerosidade, cando menos garantir o seu imparcial impacto e avance na historia natural… Porén, ningún historiador da natureza viu nunca a Nabokov como un innovador, ou como integrante do que os humanistas chaman «avangarda» [ou tamén avant-garde] e os científicos «ciencia punteira». Nabokov puido ter sido un tenente xeneral da literatura mais só chegou a infantería, cunha fiable e adestradísima carreira en historia natural.
[…]
Malia que o tempo investido en lepidópteros moi probablemente restoulle á súa produción literaria, o saber específico e o punto de vista filosófico que Nabokov obtivo da súa carreira científica con certeza forxou [ou cando menos contribuíu vivamente a ] o seu estilo literario único e sublime… Se cadra o vínculo esencial entre ciencia e literatura reside nesa aproximación característica e subxacente de Nabokov a ambos os dous dominios: un procedemento que confería os mesmos trazos peculiares a cada un dos seus esforzos.
[…]
debuxos de bolboretas de Nabokov
[…]
Entre os grandes pensadores do século XX, non vexo mellor caso que o de Nabokov para demostrar a hipótese de que unha unidade subxacente de estilo mental [en certo sentido merecedor do atributo de xenio] pode explicar os logros dun home no traballo exhaustivo e profesional en dúas disciplinas convencionalmente consideradas dispares, cando non case opostas. Se podemos demostrar que este modelo de éxito interdisciplinar se debe a unha coordinación e unicidade mental subxacentes, en vez de recorrer ao argumento clásico da manifesta influencia dun campo sobre o outro, a historia de Nabokov ben pode aprendernos algo importante sobre a unidade da creatividade e a falsidade [ou seica a continxencia] da nosa tradicional separación, con habituais reproches mutuos, da arte e a ciencia.
As aparentemente dispares carreiras de Nabokov atopan, por tanto, o seu chan común na característica peculiar do seu intelecto fóra do común e unha estraña destreza: a atención case obsesiva ao detalle meticuloso e preciso que tan ben lle serviu tanto para a produción literaria como para a descrición taxonómica, e iso perfilou o seu insubornable compromiso coa facticidade ademais de co principio moral e o garante e guía principal cara á calidade estética.
Por todo isto, ciencia e literatura acadan a súa fusión no territorio ben palpable das cousas concretas, e no valor que lle outorgamos á precisión, mesmo nos detalles máis nimios, como guía e áncora nas nosas vidas, amores, na nosa noción de valioso…De todos os subcampos científicos, ningún sitúa nun escenario tan relevante a importancia do máis mínimo detalle como a profesión escollida por Nabokov, a descrición taxonómica de organismos pequenos e complexos. Para operar como un profesional competente na sistemática das Lepidoptera, a Nabokov non lle quedou máis que aferrarse á atención polo detalle e desenvolver un gran respecto pola infinita variedade da natureza.
[…]
A excelencia definitiva e universal dun taxónomo profesional alicerzou o substrato para a fóra do común e (no caso de Nabokov) transcendente excelencia dun escritor.
Unha corrente antiga e basicamente antiintelectual nas artes creativas comezou agora a fluír con máis forza que nunca antes na nosa memoria recente: o tentador canto de serea que afirma que o espírito da creatividade humana establécese en oposición directa ao rigor na educación e á observación, que nutre tanto o noso amor polo detalle dos feitos como a nosa adquisición de coñecemento e comprensión suficientes como para empregar ese record de logro humano e marabilla da natureza.
Non existe parvada máis perniciosa que esa suposición habitual de que a ollada máis fonda nas grandes cuestións sobre o sentido da existencia ou a estrutura da realidade, xorde sen reparos cando unha mente indisciplinada e despexada (léase, mellor, ignorante e sen instruír) sobrevoa os meros saberes e asuntos terrestres. A razón primordial para enfatizarmos a estética suprema e o valor moral da precisión detallada dos datos, que tan ben captou Nabokov, radica na nosa necesidade de combater esa aura seductora de filisteísmo, se queremos manter que a arte sublime é froito tanto da artesanía como da inspiración.
[…]
Se na nosa leira do saber asignámoslle de máis á importancia do detalle, non nos quedará nada para a teoría xeral e o asombro integrador. Un modelo tan estúpido de funcionamento mental só pode xurdir dunha errónea comparación metafórica da creatividade humana con sistemas irrelevantes baseados en recipientes de recheo dunha soa peza: peniques dentro dun porquiño peto ou galletas nunha lata.
Celebremos a excelencia de Nabokov na historia natural, e alegrémonos de que fose quen de usar as mesmas destrezas e inclinacións da súa mente para seguir o vieiro doutra forma de don.
[…]
A creatividade humana semella traballar máis como unha peza coordinada e complexa, sexan como sexan as distintas énfases que as materias dispares esixen: e perderemos a característica común subxacente se só acentuamos as distincións entre disciplinas externas ignorando a globalidade do procedemento interno. De non recoñecermos os trazos comúns e característicos de toda actividade de creación humana, non habemos apreixar multitude de aspectos importantes sobre a excelencia intelectual – incluíndo a necesaria interacción entre imaxinación e observación (teoría e práctica) como un tema intelectual, e a confluencia entre beleza e facticidade como un tema psicolóxico- xa que un ou outro campo tradicionalmente minimizan unha das caras da requirida dualidade.
[…]
Non imaxino un mellor caso de proba para extraer os universais da creatividade humana que o estudo das profundas similitudes no proceder intelectual entre artes e ciencias.
Ninguén captou o alcance desta unidade subxacente mellor que Vladimir Nabokov, que traballou con diferentes excelencias como un profesional absoluto en ambos os dous dominios.
[…]
Nabokov rompeu as fronteiras entre arte e ciencia expoñendo que o anceio máis precioso de cada dominio debe tamén definir calquera excelencia do outro: e é que, despois de todo, a verdade é beleza, e a beleza, verdade.»
Stephen Jay Gould
Gotcha!
Un descubrimento
Pinturas negras, tronos, pedras que os peregríns beixan
Poemas que tardan mil anos en morrer
Pero imitan a inmortalidade desta
Etiqueta vermella sobre unha bolboretiña
V. Nabokov, 1943
«Coidade os detalles, os divinos detalles. Na arte elevada e a ciencia pura, o detalle éo todo» Nabokov
«Non hai ciencia sen fantasía, nin arte sen datos.» Nabokov
«Non imaxino un mellor caso de proba para extraer os universais da creatividade humana que o estudo das profundas similitudes no proceder intelectual entre artes e ciencias.»
Stephen Jay Gould, Acabo de aterrar: o final dun principio de Historia Natural
«I cannot imagine a better test case for extracting the universals of human creativity than the study of deep similarities in intellectual procedure between the arts and sciences.»
Stephen Jay Gould, I have landed: The End of a Beginning in Natural History
Hai agora pouco máis dun ano, o escritor e editor Fernando Marías contou comigo como «filla de Mary Shelley» para unha das publicacións que artella periodicamente arredor desta figura máis demiúrga do que ela mesma alcanzou a imaxinar, seguro.
O libro leva por título «Piedad y deseo. Otros hijos de la misma noche». Canda textos da propia Mary Shelley arremuíñanse creacións en prosa ou poesía de xente como Vanessa Montfort, Cristina Fallarás, Carlos Fidalgo, MarceloLuján, Raquel Lanseros, Luis Alberto de Cuenca, Eva Díaz Riobello (Microlocas), Manuel Vilas ou Isabel Wagemann (Microlocas) entre outrxs, coa crúa ilustración de portada de Santiago Sequeiros, a maquetación coidada de tiposmagicos e Felipe Semper e a edición deluxe de Imagine Ediciones.
«Si el número de creadores sentados alrededor de aquella chimenea [ Villa Diodati con Lord Byron, Polidori, Percy B. Shelley e a sua dona, Mary] hubiese sido mayor, mucho mayor… ¿cuántos otros hijos de la misma noche habrían sido posibles?» pregúntase Fernando Marías no prólogo antes de pasar lista, exhaustivamente, ás temáticas e creadores convocados nesta edición. «Evidentemente, ¿por qué no?»
Como a idea da simbiose creación-criatura e as súas fronteiras na literatura e na vida acompañáronme durante moitos anos no que escribín [sobre todo a incios do milenio], tomei o encargo con esa obriga nostálxica de ir revisitar unha vella tía que vive nun 5º sen ascensor. Enviei un deses «poemas de enxertos» que fago cada tanto, neste caso con parte do Frankenstein de Mary Shelley interpolado entre estrofa e estrofa. O poema publicouse en galego e castelán.
Mesturei o fío dos fillos [da mesma noite], a creación artificial de vida [que non «vida artificial»] e a nova nebulosa relación entre homes e mulleres, homes e homes, mulleres e mulleres and so on, á que conducen esas técnicas de laboratorio. Falo da reprodución asistida, claro está. Das inseminacións artificiais. Das fantasías sobre novas criaturas. Da nosa obsesión por dar vida da maneira e polos medios que sexan. Non se tratou de algo moi premeditado: coincidiu cun momento do ciclo vital. A persoa á que se dirixe a voz non existe en verdade -ou é un frankenstein de varias-. En suma: un poema de amor antirromántico en torno á idea da Criatura, se é que pode chamarse así.
Se vos atrae o tema, pestanexade 3 veces 😉 Se non, colirio.
:: Fantasía antes da FIV* ::
Ti, eu, nosoutras, vós, o seu aquel e o intraducible
somos fillos do mesmo planetario privado do cranio
onde nunca é de día
aínda que nel damos a luz
criaturas que len e se abren de pernas
perna de lura/ perna de pluma
coma quen se abre de follas virxes a navalla
e le /e le /e le
/conseguín descubrir a orixe da xeración e da vida/
Na fantasía miña véxote amasar sombras chinesas
ler Fantasmagoriana tras dun quinqué suízo
e qué horror, qué guapo es
e outras cousas que me sacan de quicio
e lle poñen portas ao meu campo de asteroides
campo de lura/campo de plumas
dádeme á lectura coma quen se dese á bebida
/e máis, eu mesmo estaba capacitado para infundir vida na materia inerte/
Ceibas pole pola boca sen dicir palabra
radioactivo igual que a túa nenez entre a herba alta dunha foto
volvo ser nena contigo se me deixas, por favor, se me deixas
randearme coas zocas talla 27 neste verso
e saltar de repente até onde o mundo perde o seu nome
até onde ti es a multitude de rostros que adoramos unha soa vez
e vánsenos murchando
/As alteracións da vida non son nin de lonxe tantas como as dos sentimentos humanos/
Dá gusto lerte e nunca me escribiches nin palabra
Pero a fantasía:
ela chega antes a min que a túa intención
a fantasía estrangúlame cun entusiasmo de lura
cóxegas a pluma de ganso
e te me abres en dous coma un vademecum de esconxuros
tinta de lura/tinta de pluma
léndonos/escribíndonos/léndonos
Fantaseo cun corpo de Criatura
enxertada/inter-vida/ hormonada:
un ollo de alga diatomea dentro dun caderno de Ernst Haeckel
o xeonllo biónico co que te me axeonllas nos pulmóns
o teu carbono dourado ao sol de Villa Diodati
carbono abril e cenozoico perdido
e en verdade ti vetándome a posibilidade de darche tenrura
[e iso
iso é o inferno e sábelo]
traducindo para min o inverno como un lago xeado
sobre o que estou de pé e nada o monstro
debaixo: iso era amor.
E dixen in vitro. In vitro eu.
Con quen sabe XY.
Ou, por que non, HZ.
E euquései, terá o seu chiste
este non ternos querido senón qué
un anónimo e eu xuntos sobre unha placa de Petri
que nos le/ nos le/ nos le
/ cando me atopei con este asombroso poder entre as miñas mans dubidei moito en canto á maneira de utilizalo /
[Pero a vida era moito máis que amor.
Amor era o pretexto e así o inventamos.
Tan rica
mente.
O amor romántico nace e morre contigo.
Tan só déixate foder
que da nova vida
xa nos encargamos nosoutras]
*FIV: fecundación in vitro
textos en cursiva de Frankenstein ou o moderno Prometeo, de Mary Shelley, 1817
Estíbaliz…Espinosa, 2014
tradución a castelán
:: Fantasía antes de la FIV* ::
Tú, yo, nosotras, vosotros, su aquel y lo intraducible
somos hijos del mismo planetario privado del cráneo
donde nunca es de día
aunque en él damos a luz
criaturas que leen y se abren de piernas
pierna de calamar/ pierna de pluma
como quien se abre de hojas vírgenes a navaja
y lee /y lee /y lee
/conseguí descubrir el origen de la generación y la vida/
En mi fantasía te veo amasar sombras chinas
leer Fantasmagoriana tras un quinqué suizo
y qué horror, qué guapo eres
y otras cosas que me sacan de quicio
y le ponen puertas a mi campo de asteroides
campo de calamar/campo de plumas
dadme a la lectura como quien se da a la bebida
/es más, yo mismo estaba capacitado para infundir vida en la materia inerte/
Sueltas polen por la boca sin decir palabra
radiactivo igual que tu niñez entre la hierba alta de una foto
vuelvo a ser niña contigo si me dejas, por favor, si me dejas
columpiarme con los zuecos talla 27 en este verso
y saltar de repente hasta donde el mundo pierde su nombre
hasta donde tú eres la multitud de rostros que adoramos una sola vez
y se nos van yendo
/Las alteraciones de la vida no son ni mucho menos tantas como las de los sentimientos humanos/
Da gusto leerte y nunca me has escrito ni palabra
Pero la fantasía:
ella llega antes a mí que tu intención
la fantasía me estrangula con entusiasmo de calamar
cosquillas a pluma de ganso
y te abres en dos como un vademécum de conjuros
tinta de calamar/tinta de pluma
leyéndonos/escribiéndonos/leyéndonos
Fantaseo con un cuerpo de Criatura
injertada/inter-venida/ hormonada:
un ojo de alga diatomea en un cuaderno de Ernst Haeckel
la rodilla biónica con que te arrodillas en mis pulmones
tu carbono dorado al sol de Villa Diodati
carbono abril y cenozoico perdido
y en verdad tú vetándome la posibilidad de darte ternura
[y eso
eso es el infierno y lo sabes]
traduciendo para mí el invierno como un lago helado
sobre el que estoy de pie y nada el monstruo
debajo: eso era amor.
Y dije in vitro. In vitro yo.
Con quién sabe XY.
O, por qué no, HZ.
Y yoquésé, tendrá su gracia
este no habernos querido sino qué
un anónimo y yo juntos sobre una placa de Petri
que nos lee/ nos lee/ nos lee
/cuando me encontré con este asombroso poder entre mis manos dudé mucho en cuanto a la manera de utilizarlo/
[Pero la vida era mucho más que amor.
Amor era el pretexto y lo inventamos.
Tan rica
mente.
El amor romántico nace y muere contigo.
Sólo déjate follar
que de la nueva vida
ya nos encargamos nosotras]
*FIV: fecundación in vitro
textos en cursiva de Frankenstein o el moderno Prometeo de Mary Shelley, 1817
Velaquí deixo unha mostra de poemas que Samuel tivo a xentileza de me enviar e que podedes completar con estoutra esmelga súa recolleitada na web Palavra comum. Así se entra no seu enigma labrado, no símbolo. Un enigma mergullado en claridade, que Samuel asina con lugar e mesmo hora da escrita. Aquí nada se perde, moito menos o tempo.
Traducín os poemas a castelán para penduralos tamén en sagas.
Poemas de Samuel Pimenta
Traducións a castelán de Estíbaliz…Espinosa
Pórtico
A terra gerou-nos e o céu rasga-nos por dentro.
As estrelas d’alva são mestras, guias peregrinas
e o magma que nos dilata e endurece a raiz que nos liga
a deus, ao espírito sagrado dos filhos que encarnam
uma e outra vez.
A terra gerou-nos e o céu rasga-nos por dentro
sementes que o orvalho nutre e o luar amolece
luz hipnótica da mãe que nos ama do alto.
Sobre as pedras em bruto a brancura do talhe e da mestria.
A terra gerou-nos e o céu rasga-nos por dentro
a liberdade a vida e o esplendor
matriz de um sonho limpo, da profecia cumprida.
Somos os novos homens da madrugada que um sorriso anuncia
faróis que ao bruar das vagas jamais se apagarão.
Alcanhões, 19 de Maio de 2014 – 16h06m
in “GeoMetria”, Livros de Ontem, Lisboa, 2014
Pórtico
La tierra nos generó y el cielo nos desgarra por dentro.
Las estrellas del alba son maestras, guías peregrinas
y el magma que nos dilata y endurece la raíz que nos une
a dios, al espíritu sagrado de los hijos que se encarnan
una y otra vez.
La tierra nos generó y el cielo nos desgarra por dentro
semillas que el rocío nutre y la luz de la luna ablanda
luz hipnótica de la madre que nos ama desde lo alto.
Sobre las piedras en bruto la blancura del talle y la maestría.
La tierra nos generó y el cielo nos desgarra por dentro
la libertad la vida y el esplendor
matriz de un sueño limpio, de la profecía cumplida .
Somos los nuevos hombres de la madrugada que una sonrisa anuncia
faros que ante el rugir de las ondas jamás se apagarán.
Sílex
Mão e pedra.
Força do
gesto que
batebate e
rompe a
forma.
O gume rudimentar da
lasca que parte e
sangra, do
sílex que
quebra e
nasce, novo,
para cortar
o rude
golpe.
in “GeoMetria”, Livros de Ontem, Lisboa, 2014
Sílex
Mano y piedra.
Fuerza del
gesto que
daledale y
rompe la
forma.
El filo rudimentario de la
lasca que parte y
sangra, del
sílex que
quiebra y
nace, nuevo,
para cortar
el rudo
golpe.
Quadratura do círculo
Vestimos a pele
tecida de um fio
comum.
Mudamos-lhe a cor
o padrão a textura.
Despidos
somos a matéria
em bruto, a gema
por talhar.
Engana-se quem
pensa que círculo e
quadrado são
distantes.
Em tudo o que é
díspar há um fundo
que nos une.
in “GeoMetria”, Livros de Ontem, Lisboa, 2014
Cuadratura del círculo
Vestimos la piel
tejida de un hilo
común.
Cambiamos su color
el patrón la textura.
Desnudos
somos la materia
en crudo, la gema
por tallar.
Se engaña quien
piensa que círculo y
cuadrado son
distantes.
En todo lo
dispar hay un fondo
que nos une.
Naufrágio
Por toda a noite o corvo cantou. Toda a noite o uivo do mar e toda a noite o medo dos homens. Por toda a noite o corvo cantou. As pedras, o sal, a morte. Os navios que jamais irão nascer no horizonte. Por toda a noite o corvo cantou.
O naufrágio estende-se na praia. Não corre leite nem mel na areia. Apenas os corpos, as águas tristes, os peixes. Por toda a noite o corvo cantou. Ainda há corvos que cantam para guiar os mortos.
Alcanhões, 19 de Outubro de 2014 – 00h50m
(inédito)
Naufragio
Durante toda la noche el cuervo cantó. Toda la noche el aullido del mar y toda la noche el miedo de los hombres. Durante toda la noche el cuervo cantó. Las piedras, la sal, la muerte. Los barcos que ya jamás nacerán del horizonte. Durante toda la noche el cuervo cantó.
El naufragio se extiende por la playa. No fluye leche ni miel en la arena. Sólo los cuerpos, las aguas tristes, los peces. Durante toda la noche el cuervo cantó. Todavía hay cuervos que cantan para guiar a los muertos.
Oleiros
Sobre a roda
nos moldam os
oleiros
e ao olhar dos corvos
nos desenham traços
de eternidade.
Somos parte do
barro do início
que a mão de Deus
tocou
do barro que Eva
humanizou
com o proibido
desejo de uma
maçã.
Alcanhões, 8 de Abril de 2014 – 12h10m
in “Ágora”
Alfareros
Sobre la rueda
nos dan forman los
alfareros
y bajo la mirada de los cuervos
nos diseñan trazos
de eternidad.
Somos parte del
barro del inicio
que la mano de Dios
tocó
del barro que Eva
humanizó
con el prohibido
deseo de una
manzana.
A sibila
As raízes das árvores entoam o som único da terra
e as aves emergem firmes, musicais.
Profere o cântico sagrado e fixa o instante
há-de nascer a voz e a profecia.
Possa a água ser luz no teu rosto
e o açúcar morar em cada sílaba que assobias.
Que teus olhos apenas vejam o bem e o bom no mundo.
As raízes das árvores são os teus pés sobre os montes
e as aves os teus gestos que emergem em espiral.
Dançam.
Danças.
O céu dança diante do teu nome
e o teu nome é o longe sem traço ou definição.
As raízes das árvores entoam o som único da terra
e as aves emergem firmes, musicais.
Nasce a sibila.
A palavra impõe-se
é teu o destino.
No dia em que a sibila morrer
o silêncio tomará de novo a terra.
Lisboa, 9 de Outubro de 2014 – 00h45m
(inédito)
La sibila
Las raíces de los árboles entonan el sonido único de la tierra
y las aves emergen firmes, musicales.
Profiere el cántico sagrado y fija el instante
ha de nacer la voz y la profecía .
Sea el agua luz en tu rostro
y el azúcar viva en cada sílaba que silbas .
Que tus ojos apenas vean el bien y lo bueno del mundo.
Las raíces de los árboles son tus pies sobre los montes
y los pájaros tus gestos que emergen en espiral.
Bailan.
Bailas.
El cielo baila ante tu nombre
y tu nombre es lejanía sin trazo o definición.
Las raíces de los árboles cantan el sonido único de la tierra
y las aves emergen firmes, musicales.
Nace la sibila.
La palabra se impone
es tu destino.
El día en que muera la sibila
el silencio tomará otra vez la tierra.
Fénix
Ísis rompeu
a margem dos rios
e já não espera
o corpo a caixa
ou as partes.
Sob a esfinge
chorou o sangue
e sobre o Egipto
abriu as asas.
Nenhum deus
ouse domar
o trono o laço
e o ventre.
Ísis nasceu mulher
e nunca os reis
a verão curvar-se.
Alcanhões, 7 de Abril de 2014 – 20h37m
in “Ágora”
Fénix
Isis rompió
la margen de los ríos
y ya no espera
el cuerpo la caja
o las partes.
Bajo la Esfinge
lloró sangre
y sobre Egipto
abrió las alas.
Que ningún dios
se atreva a domar
el trueno el lazo
y el vientre.
Isis nació mujer
y nunca los reyes
la verán curvarse.
...Estíbaliz Espinosa... palabra ciencia canto 