Xosé Iglesias, poeta e mariñeiro, compartiu hai días esta foto dunha das súas capturas no mar, ao berro de Galiza Power.Alfredo Ferreiro propuxo que escribísemos algún texto de homenaxe ao centolo para a web Palavra Comum. Isto foi o que se me veu á cabeza (pero non ao estómago), unha especie de cantiga infantil ao centolo (ou -tola):
Da nasa ao ceo
Non sabía se eras centolo ou –tola, pero andabas tan arrichado polo mundo!
Tiñas un fado punxente como risco á volta do arrecife
co teu aire de nebulosa crustácea
un caldiño blindado en rosa dura coa vida xa resolta
aí neses fondos polos que rebulías feito un
petróglifo
con
patas
pensando euquéseioqué
coas túas cousas centolas
veludas, bicudas, repoludas
nesa cabeciña que vale o que pesa.
Meu rei –eras rei-, será a túa unha existencia gloriosa
da nasa ao ceo
pasando polo sistema dixestivo dun sapiens.
Que honor, invertebrado!
Pois non sei eu que che diga.
Só agardo que tras esa foto
na que electrizas coma unha neurona peluda
non vaias dereito ao estómago
de calquera imbécil sen estómago
que nos fai emigrar, pasar frío nas casas
esmolarlle a quen nos rouba.
En suma: a calquera que poida pagarte
e te devore sen moito aquel nunha cea chea
de autocompracentes sumas.
Véxote cosmonauta de abismos mellores,
así cho digo.
Robotiño articulado, maja brachydactyla
a ver que polbo che metía o dente a ti!
Contigo no horizonte, non lle darías envexa
ao mesmo astro rei?
Cáncaro de lique, fucsia de albariño
cousiña brava da ría, que me río, ris
cacho de peito de serea, amor de Drake
anasa que te anasa…
Da nasa ao ceo, si,
quen o diría, meu rei,
pasando polo sistema dixestivo
dun –disque, a poder ser- sapiens.
Nunca sabemos cómo se vai interpretar o que publicamos nin o que deixamos atrás. Vai dereito a outro planeta, o planeta das re-interpretacións e re-creacións, e son outros os cerebros que o habitan.
Escribín «lingua sobrenatural» hai máis de 4 anos -comezárao hai 15 e quedou en suspenso- e lino publicamente por vez primeira nun «Poetas da Hostia» celebrado en Normal, na Coruña, en decembro do 2012. Publiqueino neste blog en novembro de 2012. Sempre pensei neste poema como nun texto sobre a lingua e a capacidade de expresar o máis incrible e inesperado con ela. Foi nunha época na que vía lóxico (e sigo véndoo) o uso do galego tamén para eidos como as ciencias ou a tecnoloxía. Foi nunha época na que descubrín que abrindo de xeito menos habitual unha froita tan común como unha mazá (de lado a lado e non de arriba abaixo, que é como adoito partila), dentro había unha estrela. O pebideiro. As sementes de mazá que se agochan nesa inesperada estrela son velenosas en grande cantidade (conteñen cianuro) pero son, asemade e como toda semente, a promesa dunha nova maceira e, con ela, outras mazás e outras estrelas dentro.
Imaxinei estirpes de mazás, unha froita tan significativa como humilde e abundante, quizais como a propia vida e como as propias linguas, abondosas e significativas sempre para quen as falan. Co tempo foi un poema que lin moito e mesmo se traduciu a inglés. O poeta, narrador e tradutor Lawrence Schimeltraduciuno e grazas a el foi aceptado na revista estadounidense Strange Horizons. A Magazine of Speculative Fiction, onde se publicou no pasado mes de outubro.
Malia gustarme e ter escrito poemas na liña da ciencia-ficción, non pensaba en «lingua sobrenatural» como nun poema dese xénero. Pero o certo é que a lingüística, tal e como vimos na película La llegada, tamén pode ser materia e suxeito da ciencia-ficción.
E nunca sabemos cómo se vai interpretar o que unha vez deixamos por escrito.
Lemos por aí —xa non sabe unha onde, tantas son as oportunidades de lectura que nos ofrece o universo enteiro— que, concedendo o Nobel a Dylan, a Academia Sueca quería provocar. Lemos por aí —se cadra nunha web ou no Twitter— que, se pretendía acortar a fenda entre a cultura elitista e a popular, trabucouse de punta a tacón. Lemos —si, por aí— que isto era a primeira pica, que axiña seguirían Cohen ou Patti Smith. Lemos que se o Nobel a un branco estadounidense e rico é subversivo… (aquí un insulto).
Supoño que ninguén do xurado recibiu este whatsapp na cea, unha vez desvelado o nome: «Arrea, outro moi coñecido na súa casa á hora de comer!» Este ano non. Con todo, bótase de menos esa vella tradición sueca (non me refiro á de non premiar xenios «de libro», como Lispector ou Borges, e como o propio Borges mordazmente deixaba caer), que é revelarnos autores/as tan descoñecidos como marabillosas. Boto de menos o outubro en que descubrín a W. Szymborska con aquel gato anoxadísimo porque era outra a man deixándolle comida no prato, unha elipse para contarnos a morte do seu dono, a quen a poeta amaba, e entenrecer así con humor un transo doloroso; ou o bo ano que me enganchei á tirolina narrativa de Coetzee coa súa Elizabeth Costello…
Por moito que elixira ese nome por Dylan Thomas, poeta galés, xoga Bob Dylan na mesma liga de poetas ou prosistas contemporáneos? Malia recoñecer a súa estatura maiúscula como trobador, o certo é que a poesía actual orbita outros planetas lingüísticos, lonxe do cantable. Szymborska, e non digamos xa Anne Carson ou Mark Strand, non falan o mesmo klingon có xudeocristiano de Minnesota.
Mais é outra a discusión, no fondo. No fondo disto, está a forma. En cómo perdemos as formas até o fondo. Ou en canto de fondo hai na forma (McLuhan con «o medio é a mensaxe» unha vez máis). No fondo está o libro. Dylan non escribe libros. Esas criaturas veneradas, tanta tinta, tanto papel a piques de. Libros que nos pandean o lombo nas mudanzas, que nos estremecen cos subliñados de alguén querido que xa non está, libros con tisanuros, eses bichiños a devoralos con máis devoción que moitas de nós…
No fondo, a industria editorial. Segue sendo o libro o soporte estrela? Nunca tantos libros-fetiche se nos abriran nos andeis. Nunca tanto se leu. Amamos o libro con uñas e dentes e ata as lentes grandes de lectora levan anos de moda. Lelos disque nos fai máis lonxevas… pero o mercado do libro é un mutante máis e cada vez lemos (en papel) menos.
E no fondo, os xéneros a pendurar da árbore. Nos 4 últimos laureados co Nobel, o xurado pousouse na rama da brevidade (contos de A. Munro), o flirteo co guión (P. Modiano), o xornalismo de raíz polifónica (S. Aleksiévich) e agora a ave cantora. É a Academia Sueca algo transxénero? Hai tempo que defendo a existencia dunha «literatura» científica (Carl Sagan, por exemplo). Con todo, o galardón deste ano —tan «cantado» dende hai anos que mesmo aparecía novelizado en Alabanza, de A. Olmos—, desconcértame e, á vez, suscítame un sorriso e curiosidade por saber onde chegará. É este premio síntoma de «nostalxia de próstata rancia», como diagnosticou I. Welsh? Ou máis ben signo de que «o literario» abre o seu zoom?
E quen le a tantos e tantos premios Nobel? Deste que cantaba «A roda xira e xira/e non sinalou aínda/ao elixido…For the times they are a-changing (porque os tempos están cambiando)»… lembraranse del?
Estíbaliz…Espinosa, outubro 2016
Publico tamén o artigo en castelán.
No entres dócilmente… en las puertas del cielo
Hemos leído por ahí —ya no sabe una dónde, tantas son las oportunidades de lectura que nos ofrece el universo entero— que, concediendo el Nobel a Dylan, la Academia Sueca quería provocar. Hemos leído por ahí —quizá en una web o en twitter—que, si pretendía acortar la brecha entre la cultura elitista y la popular, se habría equivocado de cabo a rabo. Hemos leído —sí, por ahí— que esto era la primera pica, que pronto seguirían Cohen o Patti Smith. Hemos leído que si el Nobel a un blanco estadounidense y rico es subversivo… (aquí un insulto).
Supongo que nadie del jurado recibió este whatsapp en la cena una vez desvelado el nombre: «¡Vaya, otra muy conocida en su casa a la hora de comer!» Y sin embargo, se echa de menos esa vieja tradición sueca (no me refiero a la de no premiar genios «de libro», como Lispector o Borges, y como el propio Borges mordazmente dejaba caer), que es revelarnos autores/as tan desconocidos como maravillosas. Echo de menos el octubre en que descubrí a W. Szymborska con aquel gato enojadísimo porque era otra la mano dejándole comida en el plato, elipsis para contarnos la muerte de su dueño, a quien la poeta amaba, y enternecer así con humor un trance doloroso; o el buen año que me enganché a la tirolina narrativa de Coetzee con su Elizabeth Costello…
Por mucho que haya elegido ese nombre por Dylan Thomas, poeta galés, ¿juega Bob Dylan en la misma liga de poetas o prosistas contemporáneos? Aun reconociendo su estatura mayúscula como trovador, lo cierto es que la poesía actual orbita otros planetas lingüísticos, lejos de lo cantable. Szymborska, y no digamos ya Anne Carson o Mark Strand, no hablan el mismo klingon que el judeocristiano de Minnesota.
Es otra la discusión, en el fondo. En el fondo de todo esto, está la forma. En cómo perdemos las formas hasta el fondo. O en cuánto de fondo hay en la forma (McLuhan con «el medio es el mensaje» y todo aquello). En el fondo está el libro. Y Dylan no escribe libros. Esas criaturas veneradas, tanta tinta, tanto papel a punto de. Libros que nos comban las vértebras en las mudanzas, que nos estremecen con los subrayados de alguien querido que ya no está, libros con tisanuros, esos bichitos que los devoran con más devoción que muchos de nosotras…
En el fondo, la industria editorial. ¿Sigue siendo el libro el soporte estrella? Nunca tantos libros-fetiche se nos abren en las estanterías. Nunca tanto se ha leído. Amamos el libro con uñas y dientes y hasta las gafas grandes de lectora llevan años de moda. Leerlos nos hace más longevos… pero el mercado del libro es un mutante más y cada vez leemos (en papel) menos.
Y en el fondo, los géneros clásicos colgando del árbol. En los 4 últimos laureados con el Nobel, el jurado se ha posado en la rama de la brevedad (cuentos de A. Munro), el flirteo con el guión (P. Modiano), el periodismo de raíz polifónica (S. Aleksiévich) y ahora el ave cantora. ¿Es la Academia Sueca algo transgénero? Hace tiempo que defiendo la existencia de una literatura científica (Carl Sagan, por ejemplo). Con todo, este galardón –tan «cantado» desde hace años que hasta aparecía novelizado en Alabanza, de A. Olmos-, me desconcierta y, a la vez, me suscita una sonrisa y curiosidad por saber adónde llegará. ¿Es este premio un síntoma de «nostalgia de próstata rancia», como diagnosticó I. Welsh? ¿O más bien signo de que «lo literario» abre su zoom?
¿Y quién lee a los viejos premios Nobel? Este que cantaba «La rueda gira todavía/y no ha señalado aún/ al elegido…For the times they are a-changing (porque los tiempos están cambiando)»… ¿se acordarán de él?
Hai quen ten unha opinión sobre case todo. Ou finxe tela. Aínda busco e non dei achado unha opinión contundente sobre certas cousas. Entre elas, o Nobel de Literatura do 2016.
Lin de todo sobre el, iso si. Así que como instigador á lectura, serviu. Mesmo pedíronme un artigo para La Voz de Galicia sobre o asunto. É o primeiro e igual o último artigo que escribo para La Voz -onde si traballei un verán hai 15 anos -. E ten que ser xusto sobre un Nobel que nos deixou a todos co garfo a medio camiño da boca!
Onte foi a entrega da distinción. Vimos como acudiu Patti Smith no lugar do laureado, e o que pasou. A miña opinión aínda se desliza por un gume: é bo que premien un cantautor? Mmmm. Si. Éo. Pero a cal? Vén de morrer Cohen. Teríalo merecido igualmente. Sabemos xa que os premios Nobel – en xeral é extrapolable a calquera premio- non representan un absoluto, non comezan e rematan nun só nome, senón que son unha aproximación simbólica a algo.
Un dos membros da Academia Sueca deu onte un discurso -quizais xustificativo pola polémica sementada-sobre a literatura… un discurso de Nobel. Non podo estar máis de acordo. «Qué importa el rango de una obra cuando su belleza es del más alto rango?» dixo Horace Engdahl. A cuestión é que hai quen non ve beleza máis que no rango en si. No formato. Darlle a volta a paradigmas culturais é mover unha mole de prexuízos e clasismos. Canta xente despreza o que se escribe en internet, só porque está escrito e publicado en internet. As propias editoriais entre os e as escritoras… non funcionan acaso como nichos de clase? Editoriais de alto rango, de medio, de baixo…
Lembro un escritor que me recomendou -sempre hai algún que mo recomenda, mansplaining anything, dándome cariciñas imaxinarias nesta cabeza atordoada que polo visto teño ou finxo ter- primeiro, que non andase cambiando o meu nome [Río? Iso que é?], que me fixese cun nome de marca de escritora; e acto seguido, que probase a publicar nunha editorial de baixo perfil en castelán para logo pasar á prestixiosa, esa na que el publica, canda os grandes.
Nunca perdo o tempo en facerlle ver á xente que todo iso, ese sistema de xerarquías, ese sotacabalorei, ese «facer o que ese espera que fagas», paréceme unha idiotez. Ademais dun clasismo espantoso, patético, estamental.
Quédome observando na marxe. E case sempre asisto ao mesmo: aquilo que ninguén se atrevía a facer, aquilo que parecía unha loucura, aquilo que criticaban, a min ou a outro, co tempo pode tomar a forma de algo que gusta. Que fan moitos e moitas. Que de súpeto, funciona.
«¿Qué causa los grandes cambios en el mundo de la literatura? A menudo suceden cuando alguien se apodera de una forma simple, pasada por alto, desechada como arte superior, y la hace mutar». Así detonou Horace Engdahl a súa intervención. Supoño que somos moitos os que levamos anos sentindo esa mutación en moitos eidos refugados [e lembrándonos unha e outra vez de Thomas Kuhn, o primeiro que lin en Socioloxía: «La estructura de las revoluciones científicas», que por entón parecía incomprensible. Hai lecturas que se van entendendo cos anos, que van encaixando]. Pero a loita é constante a agora sei que será sempre: hai poucxs dispostxs a recoñecer como grande o que a priori non se fai respaldar ou acompañar do grande, sexa iso o que sexa. E supoño que por esa certeza levo perplexa coa literatura e certos absurdos do sistema dende hai tanto.
Podes ler o artigo que publiquei sobre o Nobel a Dylan na Voz de Galicia, o 18 de outubro de 2016 clicando aquí.
No mes de abril de 2015 en Mallorca, no marco do XVII Festival de Poesia de La Mediterràniacoordinado polo gran Biel Mesquida, ía coñecer a un dos poetas máis singulares e fabulosos cos que fun dar na Terra. Petar Matović(Požega, Serbia, 1978) é un poeta-sequoia, un verso de dous metros de altura, cheo de talento, simpatía e pencas na cara. Con problemas cos marcos das portas ou a altura dos micrófonos para recitar… así como un excelente conversador e compañeiro.
Petar recitando no instituto Joan Alcover co micro algo baixo
Penduro as traducións ao galego dalgúns poemas seus. No noso país tan só se traduciu a catalán o seu libro Les maletes de Jim Jarmusch (Llibres del Despropòsit, La Cantárida, 2013), nunha coidada edición a cargo de Pau Sanchís e Josipa Sokol. Para as miñas traducións, e dado que en serbio sei dicir só unhas poucas palabrotas, empreguei a devandita tradución mallorquina así como outras versións para o libro do Festival, feitas por Pau Sanchís, e procedentes doutro volume: Odakle dolaze dabrovi, De onde veñen os castores (titulazo, non?).
Benvidos á navalla de barbear balcánica, a este xeito de ver Europa dende as marxes de Europa ( que non é, dende certa perspectiva, unha marxe?).
«Así tratei de xuntar estas dúas cousas: a densidade metafórica do poema e o momento, claro, ético e ideolóxico, estreitamente vencellado ao noso pasado recente (dos Balcáns). Estou profundamente convencido de que a poesía ha ser testemuña do padecemento humano, para así poder exercer de forza emancipadora.» palabras de Petar Matović na poética incluida no libro Disset Llull, do XVII Festival de Poesia de La Mediterrània.
Petar Matović no Jardí de Son Oliver
☞ de As maletas de Jim Jarmusch ( Koferi Džima Džarmuša, Narodna biblioteka Stefan Prvovencani, 2009)
No gume da navalla de barbear
Este ano as tileiras floreceron tarde,
Ana tampouco vai regresar de Grecia
e pintei o cuarto de amarelo: tranquiliza.
Cada mañá esperto canso e suado,
o tempo ata que prendo o primeiro pito é
idea do verso, ritmo e un misto.
Non teño visión de conxunto. O meu ventre é un cormorán
cun pano ao pescozo. Lacazaneando
non me vexo como Odiseo, nin como Ashaverus.
Prométome sempre, antes de me barbear
comprobando co polgar o gume da gillette, que cando estea
satisfeito de min mesmo escribirei un poema.
Xordo Odiseo
Visítame cando durmo, pai,
e saberei así que non estou soñando
A miña mesa é Telémaco decepcionado.
Baixo o mantel, frangullas de pan
fan coroas baixo o cóbado. A fiestra
exponme á hierogamia da luz.
Estou moi só?
Este silencio é pequeno, coma un grolo de café.
O sol atanisca nas patas da cadeira. Dis:
o baleiro, e es a cunca que vai perdendo
a cor. Ás veces tamén a formiga
que comicamente estoura na trampa do sal.
O anoxado Sísifo amólame:
cambia os tarros de sitio – envéxoo!
De repente, o vento empurra as cortinas cara ao centro, cara á mesa,
alí onde todos os mundos senten a diferencia, enchen de vida,
como caricaturas: semellan mulleres a casaren grávidas…
Cada día saio ás cinco da tarde,
para intimar coas sombras: eros
é un cirio na tumba de meu pai.
Mutación
Esta noite sobredose de nicotina outra vez.
O peito queima baixo un peso insoportable
e resécaseme a boca
o alento é máis agre que a vida
dos mendigos, proliferando coma serpes
baixo as pontes.
Non sinto a traxedia do ser,
non debato con el. Fachos de díodo arden
na habitación, a luz espállase en redes
as sombras rachan… Iso é o que
me pón quente. Ás veces, pensar na fuxida
xa é unha boa escapatoria,
son un chisco como o insensible Dédalo
e a clepsidra é a gran mentira sobre o tempo.
O mundo entra pola fiestra co reflexo do relevo,
é inverno, neva e xistra, lamento
que novembro pasase sen chuvias
a eito, co zume chuchado coma un néspero,
e só o fume azul do tabaco
a viaxar coma un astronauta por esta xeometría
de brancor exhausto, ábreme cara á algunha luz
ignota que vén de dentro, do sangue.
Aínda non cuspín a ironía:
a metempsicose é a esencia do orgasmo.
Negación da fusión
A luz non se reflicte na meniña,
senón á esquerda do cinseiro de vidro
desta mesa.
Son as seis dunha tarde do mes de agosto,
o disco solar vai baixando a nanómetros:
percibo a cor, xa non laranxaprofundo
senón orange: penso nas palabras
que me emocionan máis cás persoas.
Non me vou mover da cadeira,
arrimei os xeonllos á cara abaixada
e daquela, olla! non me asemello nada
á burbulla antes de estalar.
Teño forma humana, pero querería mudala,
enroscaríame coma unha serpe, en min mesmo,
apertaríame, o círculo é a única postura
na que me entendo sen dicir palabra.
Estou farto de irme sen me mover:
e ademais non ten nada de excitante a fusión
da miña figura coas raiolas no fondo do cinseiro este.
O vertedoiro de Europa
I live on the Balcans, dígolles aos turistas da Unión Europea, I write poetry, explícolles o que fago;
asenten coa cabeza os xubilados
da fábrica da Volkswagen de Wolfsburg:
sen dúbida: a poesía dos Balcáns é un destino exótico
para os turistas da Europa occidental.
O vento axita os bordos da saia dunha alemá bronceada
señoras entradas en anos con colares étnicos,
sinto as voces duras a pronunciaren nomes de países
linguas que xa non se me permite entender: Montenegro, Croatia, Bosnia and Herzegovina, Serbia.
É notoria a restauración da monarquía:
no agromar das lilas das antigas vilas serbias
o feudalismo chega, sen perdón, esta primavera.
Consólame pensar que o mercado vai ben,
vai ben a venda de discos piratas, de produtos cosméticos…
No centro desta pequena cidade do sur do país
quérenme convencer de que o leste vai ao outro lado da fronteira,
pero todo é un rebumbio de sílabas, chinés, xitano e serbio.
O sol na lava de occidente pónseme de repente nos beizos,
mórdoo porque me proe, apaño a mercadoría,
marcho da praza sen me xirar… Tras de min
flashes, murmurios, a algarada de extranxeiros e paisanos. Pero non che hai máis solución que o amor polos Balcáns,
o vertedoiro oficial de Europa.
☞ De De onde veñen os castores (Odakle dolaze dabrovi, Kulturni Centar Novog Sada, 2013)
O rumor dos bidueiros
A D. Dragojevic
A noite é branca e digo nunca máis o farei.
Un mosquito rómpeme o tímpano coma unha pantasma:
é agosto e non teño onde ir, como non sexan estes grafemas
na maleza da costa de Dalmacia. Aquí entreteño
coas moscas diminutas e as flores murchas. E todo bule
de novo co zunido.
E durante o inverno non souben ser máis que
un vagón de carga en vías mortas
da rexión dos Urais. Sentía o tatexo dos baches
das miñas propias rodas, os freos pneumáticos
gastados, e o roncar resacoso dos mendigos rusos,
ferroviarios fixos.
Fun tamén o aire que atravesou a masa perdida
do interior, pero o estigma de ninguén. Canda min
fragas inmensas, sentín bidueiros, esveltos, sen vodka, o seu rumor.
Podo tocalo todo dentro min, alá fóra, nada.
Os demos dalgún fondo meu con brutal franqueza
borboriñan: Segue estes refugallos, que te han estreitar. O relevo do mantel a ganchillo déixame
os regos vermellos de Marte nos cóbados.
A noite é branca e maldita e digo nunca máis o farei.
Non vou falar de Auschwitz
Nada de fotos, aconsellláronme antes de saír de viaxe, deixa que te envolva, déixate levar.
Os chales de oración penden
das vitrinas, irreais,
sen moverse.
Achégate con respecto
escoito.
It was fun, dixo unha estudante
americana á saída, mentres o obxectivo
regresaba ao corpo da cámara.
A luz do flash florece no vidro:
detrás, toneladas de cabelo humano.
De volta a casa, ámame unha djevuska, guía
do complexo, mentres noto que lle cae
po da roupa e da pel, e enche o noso piso.
Escribe sobre iso, dime un coñecido, éche un bo tema.
Nin unha partícula pestanexa
baixo as luces: fronte o cristal
as maletas amoreánse.
Hai desconto nos billetes de ida
e volta a Auschwitz.
O baleiro da montaña de zapatos
desaparecía cun só paso.
Aquelas solas xamais se gastaron.
Naquela pequena cidade, a única cousa
que podía facer era ler sobre o Holocausto.
Agora vivo en Cracovia, hai souvenirs
a esgalla. Non vou falar de Auschwitz. Cando
penso na miña terra, calo.
Petar Matović
Traducións ao galego dende o mallorquín de Estíbaliz Espinosa, 2015
Con Petar Matović no Jardì de Son Oliver, Mallorca, abril 2015
Un montón de cuestiones interesantes que el conocimiento científico suma a la emoción, el misterio y el asombro ante una flor
Richard Feynman
La ciencia es uno de los métodos con los que nuestra especie expresa su curiosidad. Un modo esencial de cultura. Siempre fue así, a pesar de que no siempre los marcos epistemológicos de una y otra [cultura y ciencia] nos han permitido ver el bosque. De hecho, cuando pensamos en la cultura o en el arte convencionalmente aceptados no se nos ocurre una estufa de cultivos biológicos o una sonda del tamaño de una lavadora dejándose caer con inaudible estruendo sobre un cometa. Los marcos epistemológicos. Hay que mover esos marcos, como hacemos con nocturnidad en el campo gallego. «Mover os marcos». Mover los lindes de los terrenos.
Los defensores de las llamadas Cultura y Ciencia -las instituídas y apoltronadas, los científicos e intelectuales que viven de su endogamia-, se han pasado los últimos siglos sin relacionar claramente ambas formas de curiosidad primate. Con todo, sí ha habido grandes aportaciones, sobre todo en ese siglo XX lleno de desastres humanitarios causados por avances científicos, de éxitos científicos causados por reconsideraciones humanísticas: en definitiva, de simbiosis promiscua entre tecnología, arte y ciencia.
Altered book, by Rachael Ashe
☞ A uno de los primeros en señalar la urgencia de plantar ambos pies en humanidades y ciencia para salvar el abismo, el físico y novelista Charles Percy Snow, le llovieron ácidas críticas tras su conferencia «Las dos culturas y la revolución científica» [Cambridge, 1959] en la que se exaspera por la falta de conciliación y caso mutuo entre humanidades y ciencias. Una de las diatribas más rigurosas provino de Susan Sontag desde el artículo «Una cultura y la nueva sensibilidad» [1965], donde desmonta la tesis de Snow aduciendo que tal conciliación ya se lleva a cabo en la nueva sensibilidad artística de por entonces. Aquel supuesto abismo sería, más bien, un espejismo. Cultura hay una sola.
Sontag elabora su crítica desde una perspectiva que a día de hoy resulta audaz pero tímidamente científica. En los 50 años transcurridos desde aquella «nueva sensibilidad artística» nuestra especie se ha mirado a sí misma desde el espacio [nuestro saganiano punto azul celeste], ha intensificado y mutado sus relaciones hacia lo invisible gracias al desarrollo digital [«El 99% de lo que eres es invisible e intocable», así decía el científico, arquitecto, y puede que un poco mago, Buckminster Fuller] y, en definitiva, se ha entrelazado a la máquina. Para bien y para mal. Si somos simios biónicos, tratamos de imitar a la naturaleza con ingenios. Y poco hemos tardado en vernos convertidos en cyborgs: aquellas «extensiones humanas» que veía McLuhan en toda innovación tecnológica [las gafas son ojos más grandes, la rueda pies más veloces, la ropa es piel más protectora] desembocan en la inteligencia artificial. Una extensión de nuestro cerebro entre las manos. [Curioso: igual que un libro.]
[La IA es una forma de diseccionar nuestro cerebro, de tomarlo en la palma de la mano como si fuera Yorick y preguntarnos quién viene a cenar esta noche.]
Sontag realizó un esfuerzo admirable por tratar de dejar claro que ciencia, tecnología y humanidades hace tiempo que viven su idilio entre esa enigmática «nueva sensibilidad», que en los años 60 no era sino una minoría intelectual. Pero su argumento no se sostenía en la realidad. Ciencia y humanidades han estado de espaldas mucho tiempo después de su artículo. Lo cierto es que sí se adelantó a vislumbrar la gran metáfora, y el gran pretexto, que a día de hoy supone la ciencia para la literatura, el arte o el cine.
No obstante, recuerdo que me hallo dentro de una revista llamada Pro Texta: los textos son dispositivos de acción. De protesta. Y me gustaría dejar claro que la ciencia no debería quedarse tan sólo en una metáfora, un clic «moderno» para titular best-sellers o darse a las performances. Hace falta una imbricación más poderosa, un «entrelazamiento cuántico». «Interstellar» es un ejemplo reciente de cómo aprovechar en cine conceptos complejos de astrofísica y matemática [lo bipolar que resulta el tiempo sujeto a la teoría de la relatividad general, el teseracto…] al servicio de una trama de fidelidad familiar, con mocos, lágrimas, malentendidos y promesas.
Curiosità, Cesare Ripa
☞ Creo que es la curiosidad el punto geométrico que comparten una investigación científica y una obra humanística honesta. Sin curiosidad, sin «qué sucedería si…», sin ese fecundo «a ver qué pasa se hacemos esto», sin ese «qué raro esto, parece como si…» nuestra especie produce obras que podrán brillar un momento como un meteoro, pero nacen clínicamente muertas.
Curiosidad malsana, sí. Esa misma. La de Pandora. La de la esposa de Barba Azul. Esa curiosità femenina que en el s. XVI Cesare Ripa dibujaba como mujer furiosa y poco amiga del peine. La curiosidad como fuerza generatriz y mutante. Y la curiosidad entusiástica, la desmelenada, la que se diría fuera de lugar en un proyecto tan aparentemente peinado y racional como el Gran Colisionador de Hadrones pero que sin duda forma parte de sus raíces.
La curiosidad no mata gatitos. Los gatitos viven felizmente en sus casas o en internet y viven/no viven en cajas de físicos vieneses del pasado siglo. Creo que ese atributo humano, la curiosidad -hermana de la divagación, el ensoñamiento- se emparenta con la empatía [y tú… qué sientes tú, vosotros?]. Sin empatía dificilmente nos habría preocupado lo más mínimo investigar otros seres vivos y hasta no vivos [virus], y veo poco probables las ciencias sociales y, por supuesto, la narrativa. El mecanismo de creación de personajes, chejovianos o no, es hacerse pasar por otro, por otra. Hasta por algo no vivo, como la nave del cuento «El martillo», de Stanislaw Lem, precursora de Hal-9000 o Nexus 6.
☞ Creo en el principio investigador y riguroso como creo en el principio soñador y literario. Y ambos se han calcetado juntos desde hace tanto que, o no hemos querido recordarlo, o la «institucionalización» y funcionariado de la Cultura y la Ciencia no nos lo han dejado apreciar claramente.
Desde la música de las esferas de Kepler a la protociencia-ficción de Mary Shelley, desde los irreales diseños de Ascidiae de Ernst Haeckel a la divulgación poética de Carl Sagan, la ciencia sin un relato literario o artístico que la sustente es una carcasa vacía. Las humanidades dotan de contenido cualquier empresa humana y la ciencia es también un emprendimiento, un ansia: la de descifrar un lenguaje, un texto, que no fue creado por nadie.
El universo es un texto literario, un relato en el tiempo. La buena literatura es aquella que retuerce la lengua como un trapo: es buena porque es constrictor. Pero también recablea la lengua para, en una cabriola muy wittgenstein, este mundo expanda sus límites en tanto que expandimos los límites de nuestro lenguaje. Quizás confío demasiado en el lenguaje. Y no en uno solo. Lenguajes, por suerte, hay muchos.
Recablear la escritura es pensar lo impensable. Un experimento de prueba y error. Quien lo probó, lo sabe.
Para lograr ser sapiens en esa delicada arte de ganarnos la vida sin perdernos la vida, humanidades y ciencias han de seguir viviendo entrenzadas, como desde los clásicos griegos: no se entiende la ciencia sin las políticas sociales que la nutren y financian, ni la literatura o la fotografía sin el aura de experimentación que nos llama a fisgar, a empatizar con todo. Se trenzan en espiral. Son espirales de ADN en nuestra manera de ser [si es que lo somos] sapiens.
Os pasados 4 e 5 de novembro a Orquesta Sinfónica de Galicia programou dúas obras que chocan como placas tectónicas para levantar cordais entre os partidarios dun compositor ou doutro. Brahms e Liszt coñecéronse e probablemente admiráronse máis do que se quereron. Pero esas disputas musicais crearon unhas condicións efervescentes das que logo xurdirían Wagner, Strauss e tantos outros.
Estas son as notas que escribín. Podes tamén lelas e descargalas en castelán aquí.
Tardei tres semanas en escribilas xa que cada pouco tiña que interromper a lectura e tradución dos cantos dantescos ou a escoita dos tormentos infernais de Liszt para ver a un recén nacido co regueiro do leite caéndolle dos beizos. Un contraste incríbel. Truculencia fronte a pracidez. Tremebundia vs. tenrura infinda. Creouse un paradoxo extraordinario entre motivos musicais e vivenciais.
E a todo isto, vós sodes máis de gatos ou de ourizos?
ABONO Nº 5
JOHANNES BRAHMS E FRANZ LISZT Un ourizo vermello e mais un gato prateado
«As redes sociais arden» é xa un clixé xornalístico para metaforizar os enfrontamentos políticos ou socioculturais en espazos virtuais como Twitter e Facebook. Pero que acontecía hai 150 anos? Como se «trolleaba» ao bando contrario? Como se enfrontaban, por exemplo, os románticos?
A «guerra dos románticos» foi un cisma musical por cuestións de fondo/forma entre dous bandos en plena Alemaña cara á 1850; o resto de músicos europeos participou só marxinalmente. Un grupo arremuiñábase arredor de Clara e Robert Schumann, o virtuoso Joseph Joachim e Johannes Brahms, co seu fortín no conservador Conservatorio (valla a redundancia) de Leipzig; o outro bando tiña como gurú a Franz Liszt, íntimo á súa vez do seu futuro xenro Richard Wagner, e asentábase en Weimar. O seu lema: «O viño novo necesita odres novos».
Así que recostádevos na butaca, con ou sen odre de viño, para asistirdes á escaramuza musical de dúas correntes que se «trolleaban» a través de Manifestos, asubíos en concertos, críticas en revistas e outras tácticas de guerrilla a falta de contas en Twitter. Brahms xamais compuxo un poema sinfónico, ese odre novo que trouxo Liszt. Malia conxeniaren ao principio, a súa música foi dispar como o serían un ourizo vermello e un gato prateado.
Brahms e Liszt xuntos nesta tempada do 25º aniversario da OSG provocan unha colisión de placas tectónicas, un choque de enerxía entre o clásico e o moderno, aínda que a burleira posteridade chámeos a ambos os dous «clásicos».
JOHANNES BRAHMS (1833-1897) Concerto para violín en re maior (1878)
Allegro non troppo (re maior) 22:28 Adagio (fa maior) 08:39 Allegro giocoso, ma non troppo vivace – Pouco più presto (re maior)
08:27
Hai razóns para crer que o verdadeiro protagonista deste concerto é o fabuloso violinista de orixe xudeo-húngara Joseph Joachim. El encargouno e escribiu a cadenza do 1º movemento —un costume daquela abandonado entre compositores—. É máis: foi el quen presentou ás dúas figuras do programa desta noite, Brahms e Liszt. Imaxinádevos nese momento: segundo as malas linguas, Liszt toca ao piano un scherzo de Brahms e este queda impresionado; deseguido, Liszt toca a Liszt e a Brahms sénteselle roncar… Facendo amigos!
Na historia da música, o barbudo case «hipster» Johannes Brahms encarna a continuidade dos grandes clásicos: no ollo do furacán entre conservadores e modernos, a el colgóuselle doadamente a etiqueta de clásico. Clasicote. O seu canto de berce, as sinfonías, até o seu recoñecemento en vida. Qué daría todo talentoso brahms por coñecer a ese schumann que lle dese un empurronciño! Semella case imposible falar de Brahms sen mencionar a súa corte de amigos, á cabeza os Schumann, Robert e a súa adorada (ata non sabemos onde, pois ambos conviñeron queimar a súa seguramente inflamable correspondencia) Clara.
Para alguén que representa tan ben ese clasicismo —herdanza de Mozart, Haydn e sobre todo Beethoven— a súa personalidade en cambio charamusquea: pavero, sarcástico, torturador dos michos do vecindario ou, segundo a soprano Liza Lehmann, tan ordinario como para sorber o aceite dunha lata de sardiñas no almorzo e quedarse tan ancho.
Neste concerto, estreado en 1879 en Leipzig por Joachim, a colaboración entre ambos músicos foi notable. Iso si: malia Brahms recoñecer, con esa súa humildade que ás veces soa a conto chinés, que de violín sabía pouco, desoíu boa parte dos consellos do seu íntimo colega.
O mestre acababa de cumprir 45 anos e xa era un sinfonista recoñecido. Para concentrarse e sucumbir aos encantos do violín non regresa aos bordeis onde na súa mocidade gañaba a vida como pianista, e coñeceu a Eduard Reményi, o violinista húngaro que lle presentou a Joachim. Non. Brahms elixe os Alpes austríacos, Pörtschach, esa aldeíña que tan inspiradora resultara o verán previo (alí urdiu a 2ª Sinfonía).
«D’o ceu a música vai dar començo,
Pois os groriosos concertadores
Tempran risoños os instrumentos.»
Mentres Rosalía de Castro seica áchase escribindo eses versos para «Follas Novas» (publicouse en 1880), Chaikovski desvélase co seu propio concerto para violín e París pon grilandas para a Exposición Universal, o noso compositor chega de pasear onda o lago Wörther. Molla a pluma e escribe ese tutti fastuoso de 3 minutos que abre o concerto, pasarela até o violín co primeiro motivo en re menor. Todo este movemento oscila entre tonalidades maiores e menores, con tales acrobacias que durante un tempo considerouse un concerto non «para» senón «contra» o violín. Dobres cordas, intervalos abismais e un tratamento case pianístico do violín (adiviñade que instrumento tocaba el).
O Adagio en A-B-A demostra que hai que ter ollo con como adxectivamos as nosas propias obras. Ao bo humor de Brahms ocorréuselle escribir por carta (nesta época todo se dirimía en interminables cartas, non nos queixemos de tanto whatsapp) que no canto de dous movementos centrais, como planeaba, escribira «un débil adagio» Como se che ocorre, alma de cántaro? Por esa razón, numerosos críticos cualificaron este tenro diálogo entre óboe e violín de sección frouxa, estática. No entanto, as variacións do violín sobre esta melodía inicial do óboe bifúrcanse en varias direccións.
E chegan ao rondó (ou sonata-rondó) final, de arestas e angulosidades tipicamente cíngaras, en homenaxe a Joachim, con quen por certo enfadaríase uns anos máis tarde deixando en solfa a súa amizade por un tempo. Este Allegro giocoso é un dos momentos máis logrados do hamburgués e esixe ao solista unha prestidixitación digna do Gran Houdini: un estouro de alegría que remata a xeito de marcha e gran batalla orquestral.
Cóntase que unha vez un cativo regaloulle a Brahms unha rosa e el exclamou: «Oh, simboliza talvez a miña natureza espiñenta?» Como bo tímido, agochábase do mundo na música e a ironía, ao estilo ourizo. Igual có da súa taberna favorita, «Zum Roten Igel» (O ourizo vermello), cuxo logo a día de hoxe é este animaliño a carón da silueta do compositor. Se ides por Viena, tomádevos alí unha á súa saúde e á de Joachim.
FRANZ LISZT (1811-1886) Sinfonía Dante (1855-56)
Dante Alighieri, o florentino namorado de Beatriz (como o Borges de «O Aleph»), concibiu un desexo fondamente humano (e literario dende Homero): saciar a curiosidade polo alén. Ir de Erasmus á ultratumba pero, iso si, voltar para transcribilo todo en tercetos. Departir cos mortos ilustres e dar a man aos mortos queridos. E, a falta dunha conta en Instagram, dar conta de todo o saber da súa época. Dante encarna a curiosidade humana ante o divino, unha curiosidade engarzada en metáforas ousadas.
500 anos despois, Franz Liszt era o virtuoso sedutor que marcaba o peiteado romántico; nunca o variou, de feito. A súa media meleniña só un pouco cepillada ondulábase sobre as 88 teclas do piano: dende a súa furiosa mocidade de cabelo negro até que tomou as ordes menores e, xa cano, foi nomeado abate Liszt.
Non o acomplexaban nin o seu prominente nariz nin as súas verrugas sifilíticas: Liszt seducíao todo, mestre do recital e a xira, frontman de si mesmo. «¡A tal extremo chegou o meu descaro! (….) Aventureime a ofrecer unha serie de concertos eu só, dicindo despreocupadamente ao público: Le concert c’est moi (o concerto son eu)». As bisavoas das groupies de Elvis dobrábanse como podían sobre o seu corsé, ávidas das luvas que o austrohúngaro guindaba ao chan antes de tocar. Entre elas, variadas amantes. Como o ían a aprezar os seus coetáneos?!
Amais de inventar arranxos e covers de óperas para os seus recitais de piano, Liszt sostivo unha relación intensa coa poesía e conectouna á súa música, anovando así esta. A creación do «poema sinfónico», esa simbiose entre literatura e partitura tinguida de contido lírico, xurdiu desa media meleniña só un pouco cepillada.
Dante para Liszt era unha antiga obsesión: en 1837 escribira Après une lecture du Dante, fantasia quasi sonata para piano. Ademais, as tempadas no inferno, Mefistófeles, Fausto e o demoníaco en xeral eran materia troncal en 1º de Romanticismo. O dantesco levábase.
A finais de 1840 Liszt vive o seu idilio coa princesa rusa Carolyne zu Sayn-Wittgenstein —con quen finalmente, tras moitas voltas maritais e do Vaticano, non logrou casar— e ambos admiraban a Dante, a Goethe… As dúas sinfonías que compón Franz Liszt serán, precisamente, a Fausto e a Dante (ollo, non a Sinfonía Divina Comedia, senón a Dante, co nome do autor. Estratexia para equipararse a el?).
Coa ampulosidade que o fixo célebre nos seus recitais, o mestre ábrenos as xementes portas de trombóns e contrabaixos do «Inferno», en re menor. Per me si va nella citta dolente/ Per me si va nell’eterno dolente/ Per me si va tra la perduta gente. («Por min vaise á cidade doente/ por min vaise na eterna dor/ por min vaise trala perdida xente»), rechían tres veces. «Oh, vós que entrades, abandonade toda esperanza!» responden metais agudos. E articulacións do tritono, o desacougante intervalo de cuarta aumentada coñecido como «diabolus in musica», aquí e acolá. Pouca broma.
A continuación, unha catábase: un descenso, aquí case escala cromática, que representa musicalmente ese «baixón» ao inframundo da man do poeta Virxilio.
É todo tan descritivo que nos parece estar asistindo a unha película muda 80 anos despois, se cadra con deseños de Gustave Doré, ilustrador de «A Divina Comedia», tal e como fantaseara interpretala o multimedia Liszt.
Arpa, corda e frautas deslízannos a unha das pasaxes máis citadas: a de Paolo e Francesca, o Círculo da Luxuria. Nessun maggior dolore, che ricordarsi del tempo felice, nella miseria («Non hai maior dor que, dende a miseria, lembrar os tempos felices»). Así se lamenta a adúltera Francesca da Rímini (quen inspirou tamén a Chaikovsky) cara ao seu compañeiro de desexo e infortunio, Paolo. Clarinetes e fagots narran o seu melancólico pecado de amarse cando non tocaba.
Un glissando de arpa, tal cal unha cortina de fume, devólvenos aos tormentos satánicos, o Círculo da Violencia e o seu truculento esforzo inútil. Parécenos estar no medio desas estrañísimas maquinarias orgánicas que imaxinara O Bosco no seu «Inferno musical», 400 anos antes.
«Il Purgatorio» móstranos a Dante saíndo do Inferno á luz das estrelas. (Il secondo regno / Dove l’umano spirito si purga, / E di salire al ciel diventa degno «O segundo reino/ onde o humano espírito se purga/ e de ascender ao ceo vólvese digno»). Un movemento que mestura a desesperación coa esperanza, onde unha fuga grandiosa déixanos ás portas do Paraíso. Ás portas, si. Co mel nos beizos.
E iso é porque esta obra non culminou as tres partes da Divina Comedia (Inferno, Purgatorio e Paraíso), senón só as dúas primeiras e logo un Magnificat a modo de pórtico do Edén. A lenda di que Wagner (o xenro, só dous anos máis novo que Liszt) disuadiu ao compositor da idea de que algún humano transmutase en música o Paraíso. E sen Paraíso quedouse a Sinfonía Dante.
Ou aparentemente. Tralos versos Io ritornai dalla santissim’ onda / Rifatto sì, come piante novelle / Rinnovellate di novella fronda, / Puro e disposto a salire alle stelle («Regresei das santísimas augas, / fresco, coma as plantas recentes/ renovadas con novas follas/ puro e disposto a subir até as estrelas») a sinfonía agroma e ascende os chanzos do Magnificat. Unha escaleira divina en tons enteiros para o lucimento do tamén magnífico coro feminino da OSG. Musicalmente, a antítese daquel descenso inicial e que culminará cun Hallelujah se non paradisíaco, si moi preto das estrelas. En si maior.
Levitade uns minutos: Magnificat anima mea Dominum/Et exsultavit spiritus meus in Deo salutari meo/ Hosanna! Hallelujah! Quen precisa agora un Paraíso? (total, queda algún que non sexa fiscal?)
Esta obra emprega recursos innovadores: efectos de vento, experimentos harmónicos e unha tonalidade progresiva. Elévanos do inframundo (re menor) ao anxélico en 50 minutos. Tanto esta sinfonía como a Fausto influíron en Wagner e Wagner influíu nelas.
Se os cantos dantescos nos deixan un sabor de boca un tanto a chile, sempre poderemos refrescarnos co conto «Edward, o conquistador»; póñovos en situación: un gato prateado aparece en casa dunha parella e, segundo a muller, pianista, é a pura reencarnación de Franz Liszt, xa que parece posuír gusto musical e unhas cantas verrugas. Un relato do esmendrellante Roald Dahl.
Dedicatoria da Sinfonía Dante a Richard Wagner:
«Así como Virxilio guiou a Dante, ti guiáchesme a través de rexións misteriosas deses mundos da música tan cheos de vida.
Eu dígoche desde o máis profundo do corazón:
Tu se’ il mio maestro, e’l mio autore!
E dedícoche esta obra; recíbea como homenaxe dun amigo cuxo afecto non cesará nunca.»
Martin Pawley, compañeiro da Agrupación Astronómica Ío, envioume un poema ao correo por ver se o traducía. Non coñecía a Wendell Berry, prolífico autor de novelas, contos e ensaios, ademais do poemario Farming: a handbook (Agricultura: un manual ou O agro: un manual) que, presumo, non está traducido nin ao castelán nin ao galego, e do que forma parte ese poema.
Wendell Berry vive e traballa coa súa dona, Tanya Berry, nunha granxa de Kentucky. Interesaríame saber se a muller tamén publica libros…
Polo de pronto traducín o breve cuarteto ao galego e ao castelán. Un textiño sonoro que, nunha interpretación astronómica, pode entenderse como toda unha invitación a disfrutar da escuridade dos ceos que, imaxino, Tanya e Wendell contemplarán dende o porche da súa granxa de Port Royal, Kentucky (pero por que escribe poemas só el?). Apaghade o candil, chuschús.
Coñecer o escuro
Entrar no escuro cunha luz é coñecer a luz.
Coñecer o escuro, ir ás escuras. Ir sen ver
para atopar que tamén o escuro ha cantar e florecer,
e que o percorren escuros pés e escuras ás.
Conocer la oscuridad
Entrar en la oscuridad con una luz es conocer la luz.
Conocer la oscuridad, ir a oscuras. Ir sin ver
para hallar que también lo oscuro ha de cantar y florecer
y que lo recorren oscuras alas y oscuros pies.
Wendell Berry, trad. de Estíbaliz Espinosa
Podedes ler o orixinal en inglés, ver a foto e saber algo máis deste escritor sureño se ides á páxina de Ío, aquí.
Canica cun cosmos e unha horta dentro
Cando o traducín, escoitaba insistentemente unha melodía: A elevación (o ascenso?) da laverca, ou A laverca alzando o voo. Malia que as lavercas non sexan aves nocturnas... trátase dunha peza absolutely estremecedora de Ralph Vaughan Williams. Non tiven a sorte de que me tocase escribir as notas ao programa esta vez, pero cheguei a ela da man de Gustav Holst cando escribía as notas dos Planetas.
Acaba de interpretala a Orquesta Sinfónica de Galicia no seu 2º concerto de abono do 25º aniversario.
A Orquesta Sinfónica de Galicia comezou a tempada do seu 25º aniversario ao grande: Béla Bartók falado e refalado, disertado e rifado por Frank Peter Zimmerman e mailo clásico dos Planetas, de Gustav Holst.
Tiven a gran sorte de que me encargasen as notas deste programa (non hai como obter retribución por facer algo que nos encanta) e velaquí as penduro, como sempre, por se fostes ou quedastes coas ganas.
Eu quedei coas ganas de ir. Rematei estas notas o 14 de setembro e entrei no paritorio o 16. En todo momento pensei que estaría na sala de dilatación co portátil e pensando se deixaba esa coma ou non, ou cal adxectivo lle acaía mellor a unha personalidade como Bartók mentres puxaba – e qué verbo tan acaído- pola chegada ao Antropoceno do meu segundo fillo. Pero non, na sala de dilatación só estabamos o monitor fetal de contraccións e frecuencia cardíaca, o bebé que quería saír, a miña amiga de sempre e eu. Non houbo portátil, nin violíns nin troupeleos do Marte.
«Durante moito tempo, deiteime cedo». Así comeza unha das novelas esenciais do s. XX, «Á busca do tempo perdido», de M. Proust. Como insinuaba E. Vila-Matas nun artigo, os bos inicios de novela son obxecto de coleccionista: dende «Cen anos de soidade» a «Anna Karenina», dende «A señora Dalloway» a «Os fermosos anos do castigo»…
E os inicios das obras musicais? Non menos memorábeis: a todos nos reverberan os da 5ª de Beethoven e «O Paxaro de Lume», e xa nos parecen herdanza por ADN «A Primavera» de Vivaldi ou «Así falou Zaratustra», de Strauss.
Para despuntar esta tempada 2016/2017, a OSG fainos conter o alento ante dous principios de impacto: Béla Bartok e a súa arpa alfombrando os pasos misteriosos dun violín maxiar, e o potente tempo do Marte de Holst, que algúns quixeron ver como un avó da marcha imperial de Darth Vader, en «Star Wars». Incipit para o recordo. Anecdoticamente, ambos músicos, Bartók e Holst, deron nome a cadanseus cráteres de impacto en Mercurio. Despegamos!
BÉLA BARTÓK (1881-1945)
Concerto para violín nº 2 BB 117 (1938)
1.-Allegro non troppo
2.-Andante tranquillo
3.-Allegro molto
Contra o que puidese parecer, Béla Bartók non tocaba o violín. E que curioso: un violín escrito por Bartók, o seu fraseo, a cadenza, resultan inconfundíbeis. Potencia acentos, rabuños, harmónicos, ronroneos, taconazos e laios. Ata deu nome a un pizzicato, o «pizzicato Bartók»: corda que golpea a madeira case coma unha maza.
Coma os grandes físicos teóricos da súa época (Einstein, Dirac), que deduciron matematicamente o movemento do cosmos antes de obteren evidencias empíricas, o mestre húngaro deducía os artellos máxicos do violín mesmo que non o tocase. De feito, a espiña dorsal da súa obra é de corda: desde os sublimes 6 Cuartetos até a Sonata para violín.
Ou as obras desta época: en 1936, o compositor estreaba «Música para Corda, Percusión e Celesta» e ao ano seguinte esboza este concerto. Cara a 1937 a cousa non pintaba confortábel en Centroeuropa. A moitos artistas, el incluído, téntaos a idea de emigrar. Bartók marchará a EEUU en 1940, pero antes contaría con apoios como o de P. Sacher (mecenas e director suízo) ou Zoltán Székely, mozo virtuoso do violín e amigo, xusto quen lle encarga esta obra. Daquela descoñecíase un concerto previo para violín e xulgouse o primeiro de Bartók.
Ao comezo do Allegro non troppo, arpa, trompa e pizzicato de cordas lévannos no bico dos pés por unha paisaxe intrigante onde o violín xirará coma unha bengala, cun aquel de folklore húngaro sen selo exactamente. O primeiro tema é rapsódico, diatónico. Os seus días máis felices como músico, aseguraba Bartók, foron aqueles polas aldeas perdidas da Romanía, Hungría…apañando melodías populares. Nótase.
No segundo tema, o músico Halsey Stevens creu percibir certo sarcasmo cara ao dodecafonismo de Schönberg, tras unha pasaxe de 12 notas que tiran do cromatismo, mais non da atonalidade. Cando se regresa ao tema principal é con alivio, tras negociacións coa disonancia.
Un elexíaco Andante tranquillo ábrese camiño a lombos de arpa. Cantabile e sentidísimo, o orballo fosforescente de arpa potencia o seu compás irregular (9/8) e o posterior anticlímax chatolado de timbais. Seis variacións con paroleiras como a celesta, as cordas ou a frauta para terminar case en modo infantil, e co tema principal aguzado como unha daga (unha oitava máis alto).
O 3ro movemento en Allegro molto segue forma non de rondó senón de sonata termando polo pescozo unha melodía do 1ro movemento, que xa se serrou e esmiuzou. Agora recomponse nunha danza que pón a punta do pé no entusiasmo e o tacón no tremendismo percutivo; malia todo, non nos soa a recapitulación repetida, senón a aire de familia: outro ritmo pero mesmos xenes. Unha especie híbrida de verbunkos (xénero de danza atribuído aos xitanos) e obxecto de críticas agoirando que o estilo Bartók se debilitaba (volvíase conservador). Aínda que para outros críticos, a súa música era directamente infernal. Críticos…!
Infernal este concerto? Para escoller, hai dous finais: un, o matinado polo compositor e outro, con máis presenza do violín, á instancias de Székely: el estreou a obra en 1939. Dende aquela, a partitura paseou baixo os queixelos de Yehudi Menuhin, Viktoria Mullova, Kyung Wha Chung ou Pinchas Zuckerman, a maioría co final pedido por Székely.
La La Land, Thomas Danthony
GUSTAV HOLST (1874-1934)
Os Planetas, op. 32 (1914-1917)
Se queres que un astrónomo te odie para sempre, confúndeo cun astrólogo. Estas dúas pólas da curiosidade humana separáronse tantísimo desde o s. XVII que nas filas da astronomía figuran científicos como Carl Sagan, Jocelyn Bell ou S. Hawking e na da astroloxía… Aramis Fuster, Rappel… sigo?
A estas alturas da especie sapiens é evidente que a astroloxía, pese á súa popularidade, revelouse como superstición sen fundamento ningún. Nin sequera os signos do zodíaco coinciden coa posición das constelacións actuais. Así a todo, durante un tempo ciencia astronómica e pseudociencia astrolóxica case se solaparon, como alquimia e química, como mito e razón. Gallas dese tronco común quedan nos nomes dos planetas, sen ir máis lonxe.
No noso barrio solar, cara a 1914, había 8 planetas coñecidos. Plutón estaba aínda demasiado lonxe, nin se intuía sequera (descubriuse en 1930). Gustav Holst era daquela un tímido compositor británico, de ascendencia sueca, rusa e española, que estudara no London’s Royal College of Music con Ch. Villiers Stanford, fixera íntimo de R. Vaughan Williams e enfrascárase en lecturas para as súas composicións: dende textos sánscritos do Rig Veda a cousas algo máis esotéricas, do tipo «Que é un horóscopo» e «A arte da síntese», do teósofo Alan Leo: xusto aí leu descricións sobre cada planeta.
Así que unha das obras máis influentes nas bandas sonoras da ciencia- ficción posterior, e un clásico dos planetarios do mundo todo, non perseguía un propósito científico senón místico-astrolóxico. De aí os epítetos que Holst utiliza para os planetas, asignando a cada un unha personalidade de arcano do tarot.
Malia que escoitada ao longo destes 100 anos en actividades de ciencia e música, documentais, usada pola NASA con impoñentes imaxes espaciais… Holst deixárao claro na première da Suite, no Queen’s Hall de Londres, en 1920:
«É o significado astrolóxico dos planetas o que me suxeriu estas pezas; non hai música programática nelas, nin posúen conexión ningunha coas deidades homónimas da mitoloxía clásica. Se se procura unha guía para a música, o subtítulo de cada sección ha chegar abondo […]. Por exemplo, Xúpiter trae alegría na súa acepción convencional, así como o tipo de xúbilo máis cerimonial asociado a relixións ou festividades nacionais. Saturno trae non só esmorecemento físico, senón unha visión de plenitude. Mercurio é o símbolo da mente.»
Así que nada de observación astronómica pola campiña inglesa na vida de Holst. Ata a súa filla, Imogen, revelou que o seu pai era tan curto de vista que apenas distinguía aos membros da súa familia. Como para distinguir Marte de Saturno! Foi o noso devezo animal por escoitar música das esferas, violencia planetaria, raios cósmicos, confíns do éter… ese devezo é o que reinterpretou estas 7 pezas como a foto familiar neste recuncho da Vía Láctea. E por que non?
7 pezas, sen a Terra (demasiado preto) nin Plutón (demasiado lonxe). 7 planetas errantes (iso significa planeta en grego) e en estraña orde:
O implacábel Marte, o que Trae a Guerra. E máis desacougante non podía ser: compás de 5/4 coa orquesta martelando nunha cuase-marcha e as cordas col legno (frotando coa madeira do arco). E qué clímax aos 2 minutos de ostinato! Un incipit memorábel, redondo. O segundo tema, levado por cordas e caixa, segue o ton asoballante. Aínda por riba, Holst remachou este movemento semanas antes do asasinato do arquiduque Franz Ferdinand en Saraxevo, detonante da I Guerra Mundial: todo un vaticinio…
Esta peza foi «homenaxeada» en moitas bandas sonoras posteriores, desde Star Wars a Gladiator, pasando por King Crimson. O seu ímpeto contaxia, é unha apisoadora, e iso que os tanques se inventarían ao ano seguinte. E esa coda onde non hai quen tusa? Vaille de perlas á maxestosidade do Olympus Mons, no planeta Marte real: o volcán máis alto do sistema solar, cos seus 23 kms.
A tímida Venus, a que Trae a Paz. En realidade, o mito de Afrodita/Venus moi pacífico non é, pero aquí tratábase máis de contrapor este cadro ao vigor de Marte —Holst describía «Os Planetas» como «unha serie de cadros de estados anímicos» («a series of mood pictures»)—.
Con esa trompa ascendente e o contrapeso das madeiras, mergullámonos nun estado contemplativo, coma se a mesmísima Venus de Botticelli xurdise da súa vieira (venera en latín, de Venus), cabeleira ao vento. Péchansevos os ollos. Violoncelos feéricos transpórtanvos á agradable temperatura do violín solista e do óboe. Celesta case de arrolo… Moi, moi lonxe do inferno de choiva aceda que é o auténtico planeta Venus, o que xira do revés, o do efecto invernadoiro. Nada pacífico e sen ningunha Venus que non sexa sulfúrica e torrada a 500 º centígrados. Ironías planetarias.
Mercurio é un scherzo; o seu nome en clave é o Mensaxeiro Alado, o mesmo que para a mitoloxía romana: mensaxeiro dos deuses. E pasa nun dicir amén: veloz, polirrítmico como Puck, cos ventos levando a voz cantante até o trío central (violín, óboe e frauta, co subliñado da celesta) e unha pasaxe moi «scherezade». Paradoxo: o planeta Mercurio non vira tan veloz (rotación de 59 días terrestres) pero si foi moi activo, como testemuña a súa face cariada de cráteres (dous deles o Cráter Bartók e o Cráter Holst, como sinalamos antes).
Este «mood picture» funciona como un escintileo vertixinoso aos pés do todopoderoso Xúpiter, o que Trae (ou o Portador de) a Alegría, xusto deseguido.
Se non o mellor, si é o movemento máis popular, coas trompas abrindo paso a unha fanfarra festeira —era trombonista, Holst—. E a victoriana sección central, tan de pompa e circunstancia, da que mesmo se extractou un himno con letra: «I vow to thee, my country», que soou no funeral de Lady Di. Esta parte tan tradicionalmente inglesa remata nun acorde sen resolución para reenganchar os motivos de ledicia.
Coma se a Gran Mancha Vermella de Xúpiter tivese a súa tradución musical, neste caso xovial e non tormentosa. E «xovial» é tamén unha palabra emparentada con Iove (Xúpiter).
Chegamos ao guapo da banda: Saturno ao telescopio é unha das experiencias máis extraordinarias para os astrónomos. O único que non se ve como simple bóla, lémbranos a harmonía das formas aí arriba, por venenosas ou violentas que sexan. Pero para Holst, Saturno non é un belísimo xigante de gas dentro de aneis xeados senón o que Trae a Vellez. E, alén diso, o seu movemento preferido, o máis «stravinski».
Unha narrativa de metrónomo inexorábel inaugúraa (Saturno era en grego Kronos, o tempo, o que devora aos fillos) con contrabaixos que dan un punto fúnebre. E no entanto, o tema se curva coma se fose gañando en sabedoría ata as campás tubulares. A partir de aí é unha delicia, un mecanismo orgánico coma o reloxo do avó. Termina como o propio planeta Saturno: envolto en torques de neve estelar.
Urano, o Mago: un meigallo inicial de catro notas, con trompetas e trombóns, tralo que se diría que vai aparecer un vilán do cine mudo, e oímos un referente unánime: «O aprendiz de mago», de P. Dukas. E se cadra influíu á súa vez no motto feroz da 4ª sinfonía de Vaughan Williams. Este movemento é impredicíbel, entre sagaz e grotesco, metal arriba timbal abaixo. Pero xa estamos asignándolle personalidade a un coloso xélido, bautizado en honor ao ceo, Οὐρανός (Ouranos) en grego, e que tanta risa provoca en inglés (Uranus= your anus; como nos recordou anatomicamente Sheldon Cooper na serie «Big Bang Theory»).
Non hai final máis subxugante que ese pioneiro fade-out de Neptuno, o Místico, a outra esfera de gas azul onde choven diamantes, nun movemento raveliano que soa a un afastamento progresivo do universo coñecido: acordes coma ondas e unha celesta en modo interestelar. Oposto a Urano como o introvertido ao extrovertido, xoga cun coro debussyano, similar ao de «Sirènes», feminino, invisíbel tralo escenario, sen letra… unha evanescencia de helio e metano a 4.500 millóns de quilómetros do sol.
E Plutón? Foi destituído do cargo de planeta en 2006, seis anos despois da encarga a Colin Mathews de completar a Suite cunha peza para este plutoide, á que subtitulara o Renovador. Nunca unha partitura tivo tan pouca vixencia planetaria. Así éche o cosmos: enigmático e imperturbábel.
Como enigmático era o propio Gustav Holst, fuxindo da fama dos seus Planetas, pero condenado a ser coñecido e querido por eles ad aeternum. Escoitar esta Suite na infancia é unha delicia, unha luminosa lembranza que mestura, seica só na imaxinación, música e astronomía, hemiolias e mundos xeados, fanfarras e radiación cósmica…
A noite estrelada, de Vincent van Gogh, é o exemplo clásico de como un ceo nocturno escuro inspira a creatividade
Até hai ben pouco, e durante toda a historia da humanidade, os nosos antepasados experimentaban un ceo ateigado de estrelas: unha noite estrelecida que inspirou ciencia, relixión, filosofía, literatura e arte. Lamentablemente, nunca saberemos das grandes obras de arte que perdemos por causa da contaminación lumínica.
Disfrutade destas fermosas obras de arte inspiradas por firmamentos estrelados e tomade nota de como axudar a inspirar a futuras xeracións para que inventen, creen e soñen.
Artista descoñecido, principios do século XV, British Library
1.Paisaxe con clérigos estudando astronomía, xeometría e amosando esferas armilares, compases…
En tanto que Europa ía saíndo da «idade escura» e o Renacemento alustraba a innovación en ciencia, tecnoloxía e arte, os homes e mulleres instruídos comezaron a observar o ceo nocturno a través de ollos menos medorentos.
Durante este período, a civilización occidental avanzou significativamente na súa comprensión do mundo natural. O ceo nocturno do Renacemento era límpido e estaba libre da influencia posterior da luz eléctrica, de aínda varios séculos despois.
Poden os alumados ceos das cidades de hoxe inspirar á xente a facerse as grandes preguntas de mentes como a de Copérnico, Kepler, Galileo e Newton?
Lieve Verschuier, 1680, Óleo sobre lenzo
2. O gran cometa de 1680 sobre Rotterdam
Dous séculos logo do Renacemento, unha Era de Esclarecemento deu comezo en Europa. Guiada por intelectuais, e enfatizando razón e individualismo por riba da tradición, a Ilustración viu medrar a pasos de xigante o influxo da ciencia e a exploración.
O ceo nocturno seguiu a inspirar abraio, pero incorporou tamén unha saudábel dose de investigación e escepticismo. Aquí, o pintor holandés Verschuier representa unha multitude en Rotterdam contemplando o cometa Kirch, un moi brillante que apareceu preto do Sol en decembro de 1680. Esas xentes marabíllanse co firmamento, pero evidentemente non lle teñen medo ningún.
Unha panorámica semellante do Rotterdam actual amosaría tamén un ceo laranxa, debido ao halo procedente da contaminación luminosa. Aínda acudirían os habitantes da Rotterdam de hoxe a contemplar unha vista así?
Artista descoñecido (atribuído a Phillip Florinus von Pfalz-Sulzbach), 1705
3. Astronomía
A comezos do século XVII, os astrónomos orientaron por vez primeira os telescopios cara aos prístinos ceos nocturnos de Europa, facendo observacións de fenómenos celestes nunca antes vistos. O seu traballo literalmente remexeu ceo e terra, arrombando as vellas ideas que colocaban á Terra no centro dun inamovíbel universo.
Sen o obstáculo da contaminación da luz, os científicos do momento podían realizar investigación astronómica doadamente, mesmo dende os centros máis poboados da Europa. Aos astrónomos e astrónomas modernas non lles queda outra que viaxar lonxe da civilización –incluído o espazo- para teren acceso a panorámicas nocturnas como as daquela.
...Estíbaliz Espinosa... palabra ciencia canto 